وجدان زنو ایتالو اسووو

دکتری روانکاو دست نوشته های یکی از بیمارانش به نام زنو کوزینی را منتشر می کند و در مقدمه آن اشاره می کند که دلیل انتشار این شرح حال, انتقام جویی است. او همچنین ذکر می کند که علاقمند است عواید ناشی از فروش کتاب را با بیمارش نصف کند اگر زنو به پای میز معالجه بازگردد. پس از این مقدمه کوتاه ما با دست نوشته های زنو که به زعم دکتر حاوی راست و دروغ هایی است که نویسنده ی آن سرهم کرده است,روبرو می شویم. نوشته هایی که حاوی یک پیشگفتار کوتاه و فصول شش گانه ای با عناوین: آخرین سیگار (26 صفحه), مرگ پدر (32 صفحه), ماجرای ازدواج من (100صفحه), همسر و معشوقه (121صفحه), داستان یک شرکت تجاری (133صفحه), روانکاوی (37صفحه).

کتابی که مرا خواند

نوشتن درخصوص این کتاب هم سخت است و هم آسان! نمی دانم شاید همه کارها هم سخت باشند و هم آسان...اما این جمله کلیشه ای را همینجوری شکمی به کار نبردم بلکه یه دنیا دلیل پشتش خوابیده بیدار هم نمی شوند!

آسان است چرا که احتمالن غیر از من و شما (بله شما دوست عزیز) و نهایتن چند نفر دیگر, کسی آن را نخوانده است و احتمالن هم نخواهد خواند چون هم ناشناس است و هم نایاب...لذا می توان چهار خط نوشت و تعریفی و تمجیدی و آن دو الی سه نفری هم که کتاب را خوانده اند (منظور آنهایی است که گذرشان به اینجا می افتد وگرنه اگر آنهایی که چاپ اولش را در سی سال قبل خوانده اند کنار بگذاریم حداقل 2200 نسخه دیگرش که 9 سال قبل به چاپ رسیده است را بیش از این نفرات خوانده اند) تجدید خاطره ای می کنند و تایید می کنند که یک رمان بسیار قابل توجه را خوانده اند و...

سخت است چرا که نوشتن درخصوص کتابهایی که نویسنده آنها آرش وار خود را در کمان می گذارد و پرتاب می کند به آن سادگی نخواهد بود. اما قبل از شروع باید به یاد بیاورم که چگونه این کتاب به کتابخانه من راه یافت؟

در یکی از کتابفروشی های کرج دو قفسه بود که با کتابهای باصطلاح ته انباری پر شده بود که از نظر موضوعی کاملن درهم و برهم بود.روی دو تا کاغذ هم خبر از تخفیف های 30 و 40 درصدی داده بود. این دو قفسه چندین و چند بار به چشمم خورده بود اما مثل اکثر مشتریان توجهی به این دو قفسه نداشتم. این که چرا ماها توجه نمی کنیم خودش نیاز به یک روانکاوی!! دارد و جایش اتفاقن اصلن اینجا نیست. در هر صورت فکر کنم چهار سال قبل بود که بالاخره روزی دل را به دریا زدم و به تفحص در این دو قفسه پرداختم. نمی دانم درست به خاطرم می آید یا نه: با حالتی شرمناک!

خواننده عجول حتمن با خودش فکر می کند اینجا بود که این کتاب توجه مرا جلب نمود.خیر. مزد این دل به دریا زدن! کتاب آوریل شکسته اسماعیل کاداره بود که دو سالی در پی آن بودم و حتا ناشرش هم گفته بود نگرد نیست. ساعتی سپری شد و نهایتن سیزده چهارده رمان انتخاب کردم که قیمتش از سیزده چهارده هزار تومان کمتر شد!! یاد مرحوم پدر به خیر که با سیزده چهارده تومان چه کارها که نکرده بود.

مختان را داخل فرغون نمی گذارم و مستقیم می روم سراغ زنو... طی چهار نوبت هرچه کتاب به درد بخور بود از این دو قفسه بیرون کشیدم که برخی از آنها به واقع شاهکار بودند که اسم نمی برم چون درست نیست آدم در مطلب مربوط به زنو مدام روضه دیگران را بخواند. کتاب وجدان زنو طی ان چهار نوبت در این قفسه ها بود و من هر بار از روی آن گذشتم تا بالاخره بعد از انحلال آن دو قفسه (احتمالن خریدهای من در این قضیه انحلال بی تاثیر نبود!) این کتاب را دوباره در راهروی مربوط به رمان های خارجی دیدم! یعنی تا قبل از آن من متوجه نشده بودم این کتاب, رمان است!! آن را بیرون کشیدم و مقدمه مترجم را خواندم و... جریمه ام این شد که آن را به قیمت پشت جلد خریدم. البته حالا بعد از سه سال متوجه شدم که چه خریده ام.

در مورد کتاب در ادامه مطلب بخوانید.(خطر لوث شدن ندارد)

***

آن زمان قصد کرده بودم 1001 کتابی را که قبل از مرگ باید خواند را بخوانم؛ حالا نه همه آنها را بلکه لااقل آنهایی را که ترجمه شده اند... اشتباه من این بود که به لیست فارسی این کتابها که در فضای مجازی پر است تکیه داشتم که لیستی ناقص است, مثلن همین وجدان زنو ...در لیست 1001 هست و سی سال قبل توسط مرتضی کلانتریان ترجمه شده است اما در آن لیست کذایی مجازی نیست.

مشخصات کتاب: چاپ دوم , پاییز 1383, 2200 نسخه, 472صفحه, 3700تومان

چاپ دوم را خود مترجم به چاپ رسانده است...همانند نویسنده که کتاب را با خرج خودش به چاپ رسانده بود.

 

حدیث نفسی که زنو روی کاغذ می آورد یک حرکت خطی کامل از طفولیت تا زمان حال نیست که همه خاطراتش را در بر بگیرد بلکه مثلن در فصل اول بنا به توصیه دکتر تلاش می کند علل کشش و تمایلش نسبت به کشیدن سیگار را تجزیه تحلیل کند و بالطبع سراغ کودکی اش می رود و سپس نوجوانی و جوانی... و طی یک فصل کوتاه, که بسیار درخشان و قابل توجه است, به این موضوع می پردازد و بعد سراغ موضوع مرگ پدرش می رود و بعد ماجرای ازدواجش را شرح می دهد و بسیار جالب توجه به این موضوعات می پردازد.

فصل مشترک این فصول, کندوکاوی است که زنو جهت دستیابی به ریشه های بیماری های خود انجام می دهد.

بیماری

زنو سالیان درازی خودش را به چشم یک بیمار نگاه می کند. به قول خودش بیماری نوعی اعتقاد است و او با این اعتقاد به دنیا آمده است (ص21) لذا در همه زوایای زندگی خود به دنبال نشانه های بیماری می گردد. او به واسطه ثروتی که از پدرش به ارث برده است نیاز به کار کردن ندارد و به همین خاطر فرصت زیادی برای مریض شدن دارد چرا که آدم وقتی مریض است که فرصت مریض شدن را داشته باشد (ص188).مراجعه زیادش به دکتر و کتابهای پزشکی و نهایتن دکتر روانکاو در همین راستاست.

او ضعف هایی نظیر حرف زدن زیاد و خوشبینی مفرط و ترس از پیری و شک در مورد این که خوش جنس است یا بدجنس و خیانت به همسر و... را نیز در شمار بیماری هایش دسته بندی می کند و درد و رنجی که از چنین مسایلی ناشی می شود را همچون درد و رنج ناشی از بیماری تلقی می کند. او به قول خودش وجدانی نازک نارنجی دارد و این "وجدان" , پشیمانی ها و عذاب های مکرری را ایجاد می کند. مثلن از این که در ذهنش, تصور کشتن باجناقش خطور می کند حدود یک ساعت دچار عذاب وجدان می شود و بابت سخن چینی از همین فرد در نزد همسر خودش چند روز عذاب را تحمل می کند.

این نوع نگاه مربوط به نقاط آغازین ماجراست و در مسیری که زنو در نوشتن و سیر تفکراتش طی می کند به جای دیگری می رسد که به کلی متفاوت است. با تقسیم بندی مرض خیالی و مرض واقعی و آن محور مختصاتی که در صفحه 347 فرض می کند و آن نگاهی که به گواتر و مخصوصن دیابت(ص450) که در آن یک دنیا زندگی می بیند, و آن صفحات معرکه 469 و 471 به یک نتیجه دیگری می رسد که...خودتان باید بخوانید!

آخرین سیگار

مطمئن باشید که این فصل برای یک غیر سیگاری درخشان است اما برای یک سیگاری ... واژه درخوری که از درخشان چند سطح بالاتر باشد به ذهنم نمی رسد! این تجزیه تحلیل, به دقت انجام می شود از کنجکاوی و هیجان کودکانه آغاز و به کشش ناشی از ممنوعیت می رسد و بعد...بعدش را خودتان خواهید خواند! فقط چند سطری جهت آشنایی با نگاه نویسنده و طنز تیزی که در آن مستتر است می آورم. یعنی به هر ترتیبی که هست خودم را کنترل می کنم و از صفحات طلایی 18 و 19 و 20 کلمه ای را ذکر نمی کنم!

برای آن که جنبه تمسخرآمیز بیماری آخرین سیگار را بزدایم, سعی کردم که محتوای فلسفی به آن بدهم. انسان قیافه ای غرورآمیز به خود می گیرد و در کمال متانت و وقار اعلام می دارد:«هرگز تکرار نخواهد شد!», خوب, اگر به قول خود وفا کند, تکلیف قیافه غرورآمیز چه می شود؟ برای حفظ و جاودانی کردن چنین قیافه ای باید این امکان باشد که انسان بتواند سوگندش را تکرار کند. (ص21)   

یک اثر ضد روانکاوی

شاید بتوان گفت یکی از مشخصه های بارز این کتاب, موضع ضد روانکاوی آن است. از نظر زنو روانکاوی فریبی پوچ و یک حقه بازی است که می خواهد همه پدیده های جهان را با یک تئوری تحلیل و همه مشکلات را به وسیله آن حل کند. او نمی تواند زیر بار این موضوع برود که در پشت هر حرف و فکرش, قصد مجرمانه ای نهفته است. به همین خاطر نظر دکتر در خصوص عقده ادیپ و علت ازدواجش و ...را به باد تمسخر می گیرد و حتا خود دکتر را نیز با آن زبان طنز و تیزش بی نصیب نمی گذارد:

او در میان این مطالب عیناً قیافه کریستف کلمب را, وقتی که به سواحل دنیای جدید نزدیک شده بود, گرفته بود. چه مرد عجیبی! با پی بردن به این مطلب که میل داشتم با دو زنی که هر دو زیبا بودند بخوابم, با قیافه ای فکورانه از خودش می پرسید که به چه علت چنین تمایلی در من به وجود آمده بود: تنها اوست که می تواند به فکر چنین پرسش های احمقانه ای باشد.(ص447)

اما استدلال او برای تیکه های خرد و کلانی که نصیب روانکاوی می کند در دوری آن از واقعیت نهفته است:

برای آن که مقبول دکتر قرار بگیرم, درخصوص دوران کودکی ام مطالبی را جعل می کردم که آنها را از زندگی سوفکل دزدیده بودم. در لوله شیشه ای ازمایشگاه چنین جعلیاتی ممکن نبود رخ دهد(  اشاره به آزمایش ادرار ). همه چیز با واقعیت منطبق بود و عین حقیقت بود. موادی که برای تجزیه تحلیل در آن می ریختند در برابر یک کاتالیزر همیشه یک جواب می داد ولاغیر. در صورتی که در روانکاوی هرگز یک تصویر دوبار در ضمیر کسی پدیدار نمی شود و هرگز کلمه ای به همان کیفیت سابق در ذهن تکرار نمی گردد. به همین جهت عقیده دارم که کلمه «کاوی» در روانکاوی کلمه مناسبی نیست و جا دارد به جای آن «ماجرای روان» به کار برده شود. و موضوع آن نیز همین است: در ابتدا, تصور انسان بر این است که قدم به جنگل انبوه و تاریکی گذاشته است که هیچ نمی داند سر راهش دوست یا دشمن سبز خواهد شد. وقتی که ماجرا به پایان می رسد باز هم انسان چیز زیادتری دستگیرش نمی شود. از این جهت روانکاوی با احضار ارواح شباهت بیشتری دارد.

به همین خاطر است که اسووو جایی گفته است که «فروید مرد بزرگی است منتهی برای قصه پردازان و نه بیماران». و به همین خاطر است که در دو پاراگراف انتهایی کتاب که شکل بیانیه به خود می گیرد و البته پیش بینی سنجیده ایست که یک رمان نویس از آینده نزدیک در سال 1923 ارائه می کند و من یک کلمه اش را هم نخواهم نوشت, می گوید برای نجات, به چیزی جز روانکاوی نیازمندیم!

نکاتی جذاب از داستان

1-      از نظر زنو هیچ چیز در دنیا مشکل تر از ازدواج کردن به میل و سلیقه خود نیست. و ماجرای ازدواج کردن خودش را موید این ادعا می داند. من چیزی در رد و تایید این ادعا نمی گویم ولی انصافن مطالبی که در صفحه 75 و 76 می گوید قابل تامل است!

2-      اگر با دادن مریضی ام به تو, من از شر آن خلاص می شدم بی تامل این کار را می کردم؛ خدای من حتی حاضر بودم دو برابر مریضی ام را به تو منتقل کنم! می دانی, من مثل تو هوی و هوس نوع دوستی و انسان دوستی را ندارم! (این را پدرزن به دامادش در بستر بیماری می گوید)

3-      حیف! انسان می توانست حیوان خوشبختی باشد, اگر فقط می دانست که چطور جلوی فکر کردنش را بگیرد! از نظر زنو بشر برای حفظ آرامش به این عدم آگاهی نیاز دارد که البته نظر جدیدی نیست: استن این عالم ای جان غفلت است / هوشیاری این جهان را آفت است. یادی هم از مولانا...

4-      یک چیز قطعی همیشه آرامش دهنده است, چون از زمان کنده شده است و دیگر با آن ارتباطی ندارد.

5-      اگر با مختصر کوشش و تحمل شخصی بتواند توانایی انجام هر کاری را که مورد علاقه اش است پیدا کند, به زحمتش می ارزد که به آن تن در دهد. بندگی واقعی در محکوم بودن به انجام ندادن امری است.

6-      از روزمرگی معمولن می نالند و می نالیم اما: این نفرت را بعدها زندگی روزانه شست و برد... آری, از دست این زندگی روزانه خیلی کارها ساخته است؛ نابغه ها از این واقعیت آگاهند, و چقدر مایه خوشبختی است که چنین امکانی وجود دارد!

7-      در مورد خطرات مستی بسیار نوشته و گفته شده است اما هر گل بوی خاص خودش را دارد و این یکی خوشبو است: بزرگترین خطر مستی در این نیست که حقیقت را برملا می سازد, بلکه, به عکس در این است که از عمق وجود فرد چیزهایی را بیرون می کشد که ارتباطی با وضع و تمایل آنی او ندارد و مربوط به زندگی گذشته و زندگی فراموش شده اوست. در لوح وجود ما هیچ چیز برای همیشه شسته و پاک نمی شود:ماجرای زندگی ما همیشه, کم و بیش خوانا در آن حک شده است و مستی, بی توجه به این که زندگی ممکن است چه چیزهایی به این گذشته درگذشته افزوده باشد, آن را با صدای بلند اعلام می دارد.

8-      این بخش را در پیوند با کتاب قبلی و کتاب بعدی انتخاب می کنم ... کتاب بعدی زندگی در پیش رو اثر رومن گاری است: بین من و آگوستا در مورد برخورد با اطفال غیر قابل تحمل, اختلاف سلیقه بسیار کوچکی وجود دارد: به عقیده من درد و رنج بچه ها از درد و رنج خود ما اهمیت کمتری دارد و این که اگر امکان داشته باشد که با حفظ درد و رنج آنها از درد و رنج ما بزرگترها کاسته شود, باید حتماً چنین بشود؛ در حالی که او به عکس, معتقد است که ما بچه ها را به وجود آورده ایم و وظیفه داریم که آنها را تحمل کنیم.

9-      وقتی زنو یکی از خواب هایش را برای زنش تعریف می کند (برای دانستن اینکه این خواب جالب چیست به ص351 مراجعه کنید!) و واکنش همسرش را می بیند چنین می گوید: وقتی که مردی در جرم مشهود خواب دیدن دستگیر می شود رفع اتهام از او کار بسیار دشواری است, و ابداً با عالماً و عامداً خیانت کردن به زن خود قابل مقایسه نیست: این عمل اخیر را می شود با صغرا کبرای مختلفی شست و پاک کرد ولی محال است که بشود از اتهام خواب دیدن برائت حاصل کرد.

10-   در باب طبیعت هم مطالب صفحه 400 قابل توجه است!

11-   دکتر معتقد است که زنو راست و دروغ به هم بافته است و در واقع سرنخ هایی در این رابطه موجود است! اما در صفحه 437 زنو جواب جالبی به این موضوع می دهد! حالا خواننده مخیر است که انتخاب کند حق با کیست...

12-  اتفاقن من معتقدم زنو چندان گرفتار اندیشه مرگ نیست (مقدمه مترجم) حداقل در انتهای داستان که قطعن این گونه نیست... به صفحات آخر اشاره ای نمی کنم! اما آنجایی که از دیابتش یاد می کند: شنیدن خبر ابتلایش را سخت آرامش بخش می خواند و بعد از خواندن مطالبی در باب دیابت در کتب پزشکی می گوید: متوجه شدم که واقعاً یک دنیا زندگی در آن وجود دارد. گفتم زندگی و نه مرگ. این بولد کردن کلمه زندگی مربوط به خود متن است. و بلافاصله آن جمله طلایی را می گوید که خودتان خواهید خواند در صفحه 450.

13-   کتاب آنقدر برایم جذاب بود که خواندن دوباره اش را گذاشتم برای آینده.