مقاومت شکننده 6 – چناران کهن!

اگر پست‌های مربوط به مقاومت شکننده را دنبال کرده باشید، یادتان هست که الان نوبت وارسی سقوط و علل انقراض سلسله‌ی صفویه است. (لینک پست‌های قبلی: 1 – 2 – 3 – 4 – 5)

گفتیم که پس از گذشت نزدیک به هزارسال از سقوط ساسانیان، با روی کار آمدن صفویان، ایران دارای حکومت مرکزی مستقل و قدرتمندی شد و سرزمین ایران کلیت یکپارچه‌ای یافت. در این هزار‌سال همیشه رویای شکوه و عظمت ساسانیان و پیشینیان‌شان در پس ذهن ایرانیان بود ولذا هر‌که به قدرت می‌رسید در‌ پی برپایی آن شکوه عمل می‌کرد. صفویان البته در این راه تا حدودی موفق شدند اما سقوط‌شان نیز به سقوط ساسانیان شباهت پیدا کرد!

***

پ ن: عکس بالا احتمالن به دلیل فیلتر شدن سایتی که از آنجا لینک شده قابل رویت نیست. عکس مربوط به مجسمه شاه عباس در اصفهان است که سال 1358 از محل خود در میدان دروازه شیراز (میدان آزادی) برداشته شد و بعدها نیز اثری از آن یافت نشده است. مجسمه فوق از برنز و دارای پنج تن وزن بود و توسط استاد ایرج محمدی ساخته شده بود. 

 

کشمکش‌های داخلی در طول دوران صفویه را می‌توان به دو نوع کلی تقسیم نمود: شورش‌های محلی که ریشه‌های دهقانی داشت؛ بدین دلیل که عمده‌ی درآمد حکومت از مالیات زمین حاصل می‌شد و گاه حاکمان محلی یا ماموران دولتی، کارد را به استخوان می‌رساندند. این شورش‌ها که کم هم نبودند، معمولن با مداخله نظامی، سرکوب و حل‌و‌فصل می‌شد. نوع دوم هم کشمکش‌های جانشینی و درگیری‌های نخبگان بر سر قدرت بود که منجر به بی‌ثباتی و تضعیف حکومت گردید.

شاه‌اسماعیل‌ اول، در واقع با حمایت و ائتلاف طوایف قزلباش‌ توانست سلسله صفویه را تشکیل دهد و طبعن سران قزلباش در حکومت ولایات و مناصب درباری، سهم بسزایی داشتند. حاکمان ولایات همان‌طور که قبلن اشاره شد، مالیات‌ها را جمع می‌نمودند و بخش اندکی را به مرکز می‌فرستادند وباقی را صرف قشون ولایتی می‌نمودند و در‌‌عوض، در زمان جنگ، سپاه خود را به یاری شاه گسیل می‌نمودند.

قدرت این حاکمان که همگی منشاء ایلی داشتند، موجب می‌شد که در مقاطعی، به‌خصوص زمان مرگ یک شاه و کشمکش بر سر جانشینی، پایه های نظام را به لرزه در‌آورد. در‌واقع در طول دوران صفویه، حکومت بین دو حالت "قدرت مطلقه مرکزی" و "دولت قبیله‌ای ضعیف" در نوسان بود.

تا زمان به قدرت رسیدن شاه‌عباس‌اول، بر سر تمام جانشینی‌ها درگیری به وجود آمد و دامنه‌دار‌ترین آنها نیز برای خود شاه‌عباس رخ داد. ایشان تقریبن از یک‌سالگی(و شاید هم از یکی دو سال قبل!) مورد طمع نخبگان بود. پس از مرگ پدر‌بزرگش(شاه‌تهماسب) ایران وارد یک دوره جنگ‌های داخلی شد که در نهایت شاه‌عباس به کمک مرشد‌قلی‌خان‌استاجلو به تخت نشست.

شاه‌عباس توانست به‌مرور بر تمام خاک ایران مسلط شود و سرزمین‌های از‌دست رفته را از ازبک‌ها و عثمانی‌ها باز‌پس بگیرد. او با توجه به تجربیات دوران کودکی و نوجوانی خود دست به اقداماتی زد که اگر‌چه منجر به ایجاد قوی‌ترین حکومت مرکزی در دوران صفویه، در زمان خودش شد اما استارت سقوط سلسله را نیز زد!

او از قدرت سران قزلباش کاست و حکومت ولایات را به مرور به گروه‌های دیگر نظیر غلامان گرجی و قبایل غیر‌قزلباش سپرد و برخی ولایات را به ولایات سلطنتی تبدیل نمود تا مالیات‌های این نواحی مستقیمن به خزانه شاهی وارد شود و از این راه توانست ارتش مرکزی قدرتمندی تشکیل دهد و این سبب شد که دوران او با‌ثبات‌ترین مقطع از دوران صفویه گردد. اما او به همین امر بسنده نکرد و هر‌جا که احساس می‌نمود فردی یا گروهی می‌تواند به عنوان رقیب، عرض اندام نماید، با قساوت کامل آن را سرکوب می‌کرد. لذا همان مرشد‌قلی‌خان را ترور نمود! پدرش را زندانی کرد و دو برادرش را نابینا نمود، ولیعهدش را کشت و دو پسر دیگرش را کور کرد و دو پسر دیگرش شانس آوردند و در همان کودکی‌شان به کمک بیماری از دست پدرشان در رفتند و به سرای باقی شتافتند! حساب کنید فردی که با نزدیکانش چنین می‌کند با دیگران چه می‌کند!؟

این شد که پس از مرگش، نوه‌اش (شاه‌صفی) که در‌ واقع تا قبل از آن از حرمسرا خارج نشده‌بود و حتا پدربزرگش منع کرده‌بود کسی از وزرا و صاحب منصبان با او صحبت کنند, یعنی ممنوع المصاحبه بوده!, به تخت نشست و با این اوصاف کاری بلد نبود جز این‌که کار ناتمام پدربزرگش را به سرانجام برساند, پس عموهای خود را که کور شده بودند کشت و تمام پسرعموها و پسرعمه ها را کور نمود. از این زمان به بعد, کسانی که به تخت نشستند تا قبل از رسیدن به شاهی از اندرونی و حرمسرا خارج نشده بودند و (همانند شاه‌صفی سواد نداشتند!!) حتا شناخت درستی از اصفهان نداشتند چه برسد به مملکت, دنیا که جای خود دارد!!

طبعن نفوذ حرمسرا و اندرونی و درباریان بیشتر شد و رقابت‌ها و زیرآب‌زنی‌ها و دسیسه‌چینی افزایش یافت و آن انسجام در تصمیم‌گیری‌ها و سیاست‌گذاری‌ها کاهش یافت. کسری تراز بازرگانی به دلیل  کاهش قیمت ابریشم خام و پر‌هزینه‌تر شدن واردات, منفی شد. مناصب دولتی و گمرکات به فروش رفت و فساد اداری امری معمول شد...هرکس به مقامی دست می‌یافت می‌خواست هرچه زودتر بار و بندیل خودش را ببندد ولذا فشار بیشتری به رعایا وارد می‌شد که می‌بایست راه‌به‌راه مالیات بپردازند. عایدات حکومت در راه درستی خرج نمی‌شد, حتا ارتش هم مورد بی‌توجهی قرار گرفت. به عنوان نمونه شاه سلطان‌حسین در یک سفر زیارتی به مشهد, شصت هزار نفر ملازم به همراه داشت که دمار از روزگار خزانه و ایالتهای سر راه درآورد.

فوران و دیگران از قدرت گرفتن روحانیت و تاثیر آنان در طرد بازرگانان ارمنی و زرتشتی و صاحب منصبان اهل سنت سخن می‌گویند که البته بیراه نیست. مجلسی در مقدمه زادالمعاد در دو صفحه به پاچه‌خوارانه ترین شکل ممکن از سلطان‌حسین ستایش می‌کند. در فرصت مناسب بد نیست به این فکر کنیم سیر تطور مذهبی از ابتدای شکل گیری صفویه تا انتهای آن چگونه بوده است؛ چون با معیارهای انتهای این دوران شخصیت های تراز اول ابتدایی, مرتد محسوب می‌شدند!! و این خود موجب از دست رفتن برخی از پشتوانه‌های سنتی صفویه شد.

برگردیم به قضیه سقوط...

قندهار یکی از دورترین نقاط ممالک ایران نسبت به مرکز بود (همان ضرب‌المثل سفر قندهار). طبق اصول شاه‌عباس که تا همین الان هم رواج دارد, حکومت این منطقه سنی‌نشین به یک حاکم گرجی واگذار شده‌بود که او هم مثل باقی حاکمان آن دوره به فکر پر کردن کیسه خود بود. شورشی در آن بلاد, پس از چند بار عرض شکایت و پیغام پسغام شکل گرفت که منجر به قتل حاکم شد. از طرف مرکز، گرگین‌خان مامور به سرکوب شورش شد و او هم رفت و قائله را با شدت و حدت خواباند و یکی از بانفوذان منطقه به نام میرویس را به اصفهان فرستاد تا تحت نظر باشد. ایشان آمدند و کمی پول خرج نمودند و با درباریان ساخت و پاخت کردند و مورد اعتماد شاه نیز قرار گرفت! پاسپورتش را گرفت و رفت حج و آنجا از یک عدد ابوبکر بغدادی فتوا گرفت که جهاد با این کفار واجب است و برگشت اصفهان و از شاه نیز حکم کلانتری قندهار را گرفت و احتمالن با لبخند تمسخرآمیزی در قندهار با گرگین خان روبرو شد!

گرگین‌خان ظاهرن در یک میهمانی ترور شد و میرویس به‌نوعی اعلام استقلال نمود. یکی‌دوبار اعزام سپاه به آن نواحی توفیقی نیافت و حکومت نیز در این زمینه سستی نمود. وقتی محمود پسر میرویس به قدرت رسید, آن قدر به ضعف حکومت ایمان داشت که با 18 هزار نیرو به سوی کرمان حرکت کرد و... نیرویی که نتوانست در کرمان و یزد توفیق کامل داشته باشد, پس از رفت و برگشت هایی, در نهایت به سمت پایتخت آمد!

سپاه مدافع با 30 هزار نفر اگرچه عنوان می‌شود کارازموده نبوده ولی به قدری بود که از پس این نیروی مهاجم برآید لیکن قربانی تصمیمات غلط شد. فرماندهی این سپاه سه قسمتی به عهده سه نفر گذاشته شد که با هم رقابت داشتند! اصفهان در محاصره قرار گرفت و همه منتظر رسیدن ارتش ایالات برای دفع این خطر بودند. علیمردان‌خان والی لرستان با یک سپاه کارآزموده 30 هزار نفری به گلپایگان رسید و پیغام داد که حکم فرماندهی ارتش را می خواهد...آقایان درباری این درخواست را نپذیرفتند!! و علیمردان‌خان هم سپاهش را برگرداند. قشون یکی از ایالت‌ها با گرفتن پول از محمود افغان به سر جای خود بازگشت و عموم ایالات هم نظاره گر باقی ماندند. اصفهان به قحطی و فلاکت دچار شد و در نهایت شاه تاج از سر خود برداشت و بر سر محمود نهاد و بدین ترتیب طومار صفویه در هم پیچیده شد و ایران بار دیگر وارد یک دوره سراسر جنگ و درگیری شد... این بار تقریبن یک قرن... وقتی بار دیگر به خودمان آمدیم به قدر دو قرن عقب افتاده بودیم.