بدیهیات نسبتاً بدیهی!

برخی گزاره‌ها در حال حاضر برای ما بدیهی است ولی همیشه این گونه نبوده است! مثلاً این‌که زن و مرد می بایست از حقوق شهروندی برابری برخوردار باشند, یک نمونه از این گزاره‌هاست. یکی از حقوق شهروندی "حق رای" است که در برخی ممالک دنیا برای کسب آن زحمت ها کشیده شده است و حتا چه خون ها... همین حق رایی که در برخی ممالک دیگر به صورت کادو‌پیچ‌شده تحویل زنان شد.

یکی از نخستین کتاب هایی که اندیشه های طرفداری از حقوق زنان را مطرح نمود کتاب "استیفای حقوق زنان" اثر خانم مری ولستونکرافت بود که در سال 1792 منتشر گردید. یکی از موضوعات مطرح در کتاب دفاع از حق تحصیل زنان بود که الان یک امر بدیهی است. ایشان اعلام کردند که "زنان همه حماقت‌ها و معایب تمدن را به دست آورده‌اند و از مواهب آن بی‌نصیب مانده‌اند".(این نقل‌قول را از کتاب جامعه شناسی گیدنز آورده‌ام و ضمناً اشاره کنم که این خانم در سن 38 سالگی در اثر عوارض زایمان فوت کردند و  فرزندی که به دنیا آمد همان مری شلی خالق فرانکنشتاین است)

در همان ایام به تازگی انقلاب کبیر فرانسه رخ داده بود و زنان هم مانند دیگر اقشار در این انقلاب فعال بودند و پس از آن نیز با تاسیس باشگاه‌های زنان فعالیت خود را ادامه دادند. اعلامیه حقوق زنان، بیانیه‌ای بود که آنها بر‌اساس اعلامیه‌ی حقوق‌بشر و شهروندی تنظیم نمودند و در آن ذکر شده بود که: "حقوق شهروند آزاد و برابر نمی‌تواند به مردان محدود شود. چگونه ممکن است برابری حقیقی به دست آید هنگامی که نیمی از جمعیت از امتیازاتی که مردان در آن سهیم هستند محروم گردیده‌اند؟" این سوال، که احتمالاً برای ما پاسخی بدیهی و آشکار دارد برای زنان فرانسوی هم پاسخ آشکاری داشت! کلیه انجمن‌های زنان منحل شد و گردن یکی از رهبران‌شان نیز آشکارا به زیر گیوتین رفت.

نیم قرن بعد, یعنی در سال 1848 فعالان زن در آمریکا بر اساس اعلامیه استقلال آمریکا, بیانیه ای نوشتند و در آن ذکر کردند: "ما این حقایق را بدیهی می‌دانیم که همه مردان و زنان برابر آفریده شده‌اند" که البته سیر وقایع نشان داد که چندان هم بدیهی نبوده است! چون در نهایت تا سال 1920 یکی از ساده‌ترین مظاهر حقوق شهروندی یعنی حق رای را به دست نیاوردند. البته برخی از همین زنان سفیدپوست فعال در حوزه حقوق زنان وقتی زنان سیاه‌پوست (مثل ایشان) وارد صحنه شدند واکنش‌هایی نشان دادند که نشان داد موضوع برابری هنوز برای خودشان نیز بدیهی نبوده است!

در لندن و در سال 1908 اجتماعی نیم‌میلیون نفری و بسیار کم‌سابقه در همین زمینه کسب حق رای و حقوق شهروندی برابر پدید آمد لیکن نهایتاً انگلستان تا سال 1928 به این موضوع بدیهی تن نداد. این اتفاق برای فرانسه به عنوان کشوری پیشرو در جمهوری خواهی و غیره و ذلک در سال 1945 رخ داد. برای ما در سال 1963 و برای کشور یوسا اینا (پرو) تا سال 1979 طول کشید. حق رای را به عنوان یک موضوع ساده و احتمالاً بدیهی! امروزی مثال زدم که مربوط به موج اول فمینیسم است.

احساس من این است که واژه فمینیسم، سرنوشتی شبیه به واژه لیبرالیسم در سال های اولیه انقلاب پیدا کرده است. لازم بود حداقل برای خودم کمی این موضوع روشن شود پس به کتاب "نظریه جامعه‌شناسی در دوران معاصر" تالیف جورج ریتزر مراجعه کردم و چیزهایی که در ادامه خواهم نوشت برگرفته از فصل هشتم این کتاب است.

نظریه‌های فمینیستی زندگی اجتماعی و تجربه انسانی را از چشم‌انداز زنان مورد بررسی قرار می‌دهد. هدف از این نظریات آن است که با تشخیص نابرابری جنسیتی و اجحاف‌هایی که بر زنان به خاطر زن بودن تحمیل می‌شود, نه تنها نابرابری زن و مرد را از میان بردارد, بلکه هرگونه ساختار اجتماعی را که در جهت نابرابری افراد جامعه عمل می کند مورد شناسایی قرار داده و آن را نابود یا تصحیح کند.

نظریه های فمینیستی را می توان بر اساس این دو پرسش بنیادین طبقه بندی کرد:

درباره زنان چه می دانیم؟

چرا وضع زنان به این صورت است؟

در پاسخ به سوال اول, سه سطح جواب مطرح شده است. نخستین پاسخ این است که جایگاه و تجربه زنان در بیشتر موقعیت‌ها با جایگاه و تجربه مردان در همان موقعیت‌ها تفاوت دارد. پژوهش‌های مرتبط با این موضوع به جزئیات این تفاوت‌ها پرداخته‌اند. یک گروه به تبیین‌های زیست‌شناختی و بخصوص نظریات فروید در باب ساختار شخصیتی متفاوت زنان و مردان می پردازند (تفاوت های سیستم تناسلی و آن فراگردهای شناختی و عاطفی که با کشف این تفاوت‌های جسمانی از سوی کودکان آغاز می‌شود). تبیین های نهادی به موضوع تقسیم کار و عرصه‌های جداگانه زندگی زنان اشاره می‌کنند (زایندگی و مراقبت از کودکان). تبیین‌های روانشناختی اجتماعی به فرایندهای اجتماعی‌شدن و یادگیری نقش‌های متفاوت در زنان و مردان تاکید دارند... به جز نظریه پردازان محافظه‌کار و غیر فمینیستی که فقط از گریزناپذیری تفاوت‌های جنسیتی سخن می‌گویند و خواستار تسلیم در برابر مقتضیات این تفاوت‌هایند, توصیه‌هایی که این نظریه‌های "تفاوت جنسیتی" درباره موقعیت زنان می‌کنند بر محور نیاز به احترام به زنان دور می‌زنند. این نظریه‌پردازان معمولاً درخواست می‌کنند که شیوه‌های متمایز زندگی زنان به منزله شقوق کارآمدی که می‌توانند جای شیوه‌های مردانه را بگیرند, باید به رسمیت شناخته شوند. در مبارزه‌جویانه ترین بخش این طیف نظری با این داعیه فمینیستی روبرو می‌شویم: هرگاه که شیوه‌های زندگی زنانه در جامعه عجین شده و بخشی از حیات همگانی گردد, جهان برای همه ما مکان امن‌تر و انسانی‌تری خواهد شد.

پاسخ دوم به سوال اول این است که جایگاه زنان در بیشتر موقعیت‌ها نه تنها متفاوت از جایگاه مردان است بلکه کم‌بها‌تر و با آن نابرابر است. این نابرابری از سازمان جامعه سرچشمه می‌گیرد و از هیچ‌گونه تفاوت مهم زیست‌شناختی یا شخصیتی میان زنان و مردان ناشی نمی‌شود. هرچند انسان‌ها ممکن است از نظر استعداد و ویژگی‌هایشان با یکدیگر تا اندازه‌ای متفاوت باشند اما هیچ الگوی تفاوت طبیعی مهمی وجود ندارد که دو جنس را از هم متمایز سازد. به عقیده نظریه پردازان این نحله، همه انسان‌ها برای شکوفایی و تحقق استعدادهایشان نیاز به آزادی عمل دارند اما ساختار اجتماعی قدرت، به زنان اجازه نمی دهد که مانند مردان آزادانه این نیاز طبیعی را برآورده ساخته و درصدد تحقق استعدادهایشان برآیند. دو گونه عمده نظریه فمینیستی که بر نابرابری جنسیتی تاکید دارند و درصدد تبیین آن هستند عبارتند از: فمینیسم لیبرالی و فمینیسم مارکسیستی.

فمینیست های لیبرال بر "تبعیض جنسیتی" انگشت می‌گذارند و آن را همانند ایدئولوژی‌های نژادپرستانه توصیف می کنند و آن را شامل پیش‌داوری‌ها و عرف‌های تبعیض‌آمیز علیه زنان و باورهای پذیرفته شده درباره تفاوت‌های طبیعی میان زن و مرد که سرنوشت های اجتماعی متفاوتی را برای دو جنس رقم می‌زنند می‌دانند. به خاطر همین تبعیض جنسیتی است که زنان از همان کودکی محدود می‌شوند تا آن‌که نقش‌هایی را در بزرگسالی پذیرا گردند که آنها را از انسانیت کامل محروم و به موجودات کودن, وابسته و ناخودآگاه افسرده‌ای تبدیل سازد. راوی داستان "مگر آنکه" کمابیش در چنین موضعی قرار دارد... در جایی از داستان عنوان می کند که آرزوی دخترانش این است که انسان کامل باشند (این انسان کامل با چیزی که در معارف خودمان می خوانیم متفاوت است! این اصطلاح در واقع توسط جسی برنارد در کتاب آینده زناشویی مطرح شده است و کارول شیلدز نیز در این داستان تحت تاثیر این نوع نگاه است).

برنامه فمینیست‌های لیبرال عمدتاً بر تامین فرصت‌های برابر اقتصادی, دگرگونی در خانواده و مدرسه و رسانه‌ها و... تا این‌که مردم در نقش های جنسیتی محدود نگردند (اصلاح فرایند اجتماعی شدن) و مبارزه با تبعیض جنسیتی هرجا که با آن روبرو می شوند (همانند راوی مگر آنکه – البته این راه‌حل عام و در شاخه‌های دیگر نظیر رادیکال‌ها نیز مشاهده می‌شود). مبارزه در جهت جلب احترام به هرگونه سبک زندگی شایسته‌ای که زنان برای خود برمی‌گزینند از خانه‌داری گرفته تا مشاغل اجتماعی (توسل به ارزش‌های فردگرایانه).

از نگاه فمینیست‌های مارکسیست نابرابری‌ها در وهله نخست انعکاسی از موضع طبقاتی و سپس جنسیتی است. مشهورترین بررسی آنها کتاب "منشاء خانواده مالکیت خصوصی و دولت" است که انگلس براساس یادداشت‌های مارکس منتشر کرد. در این کتاب به تحلیل چگونگی تداوم نابرابری از طریق نهاد خانواده پرداخته شده است. آنها می‌گویند که زنان مزدبگیر در میان طبقات پایین به خاطر تبعیض‌هایی که ساختار‌های کلان جامعه سرمایه‌داری بر آنها تحمیل می‌کند توانایی آن را ندارند که کارمزدی برابر با مردان دریافت کنند و بنابراین همیشه ذخیره کار ارزانی برای کارفرمایان تشکیل می‌دهند که هم از آنها سود می‌برند و هم از آنها برای مبارزه با اعتصاب های کارگری استفاده می‌کنند. این زنان همچنین در خانه, خدمات رایگانی به نیروی کار مورد استفاده کارفرمایان ارائه می‌کنند که برای ترمیم نیروی کار بسیار ضرورت دارد ولی برای این خدمات هیچ مزدی دریافت نمی‌کنند. طبیعتاً از نگاه این گروه هرگونه بسیج مستقیم زنان بر علیه مردان یک عمل ضد انقلابی است زیرا این کار طبقه کارگر بالقوه انقلابی را دچار دودستگی می‌کند. نابرابری جنسیتی پس از نابودی استثمار طبقاتی خود به خود از جامعه رخت خواهد بست.

پاسخ سوم به سوال اول این است که موقعیت زنان را باید برحسب رابطه قدرت مستقیم میان مردان و زنان درک کرد. زنان علاوه بر نابرابر بودن و تفاوت داشتن, تحت ستم مردان نیز قرار گرفته‌اند. به اعتقاد بیشتر نظریه‌پردازان این نحله, تفاوت‌ها و نابرابری‌های جنسیتی از فراورده‌های "پدرسالاری" هستند. پدرسالاری نوعی پیامد غیرعمد و ثانوی برخی عوامل دیگر مانند عوامل زیست‌شناختی, اجتماعی‌شدن, یا نقش‌های جنسیتی و یا طبقه اجتماعی نیست, بلکه بیشتر یک ساختار قدرت است که با یک نیت عمومی و قوی تداوم می‌یابد. سه گروه عمده را می توان در بخش نظریه‌های ستمگری جنسیتی از هم متمایز نمود: نظریه فمینیستی روانکاوانه, نظریه فمینیستی رادیکال, نظریه فمینیستی سوسیالیستی.

شاخص فمینیسم روانکاوانه این نظر است که نظام پدرسالاری نظامی است که همه مردان طی کنش‌های فردی روزانه‌شان, پیوسته و فعالانه در جهت خلق و نگهداشت آن می‌کوشند. زنان نیز گهگاه مقاومتی می‌کنند ولی بیشتر به آن تن در می‌دهند یا در جهت رام شدن خودشان فعالانه تلاش می‌کنند. فمینیست‌های روانکاو , ستمگری در مورد زنان را برحسب نیاز عاطفی عمیق مردها به تحت نظارت درآوردن زنها تبیین می کنند, برداشتی که مبتنی است بر روان‌رنجوری‌های تقریباً جهانی مردان که ریشه در "هراس از مرگ" و رابطه دوپهلو با مادرانی دارند که آنها را پرورش می‌دهند. زنان یا این روان‌رنجوری‌ها را ندارند و یا دچار روان‌رنجوری‌های مکمل اند. این نظریه‌پردازان در مورد ریشه‌های ستمگری جنسیتی، پژوهش‌های عمیقی کرده‌اند اما نیاز دارند که به عوامل اجتماعی بیشتر توجه کنند. راه‌حل‌های این گروه بیشتر به دگرگونی در عرصه‌های تربیت فرزندان و بازاندیشی اساسی روانی-فرهنگی در مورد مرگ و... معطوف است.

فمینیست‌های رادیکال نظام روابط اجتماعی را در سراسر جامعه مبتنی بر رابطه سلطه می دانند و معتقدند که هیچ رابطه‌ای نیست که در آن یک طرف درصدد تسلط بر طرف دیگر نباشد. هرچند این ساختار ستمگری را در همه ابعاد زندگی اجتماعی تشخیص می‌دهند, ولی بارزترین نمود آن را در روابط جنسی و اجتماعی زن و مرد می‌بینند. آنها معتقدند که انسان‌ها بیشتر از طریق روابط جنسی یاد می‌گیرند که چگونه دیگران را به چشم حقارت نگاه کنند و آنها را مورد ستم و آزار قرار دهند. خشونت‌های آشکار و نهان علیه زنان از سوژه‌های مورد توجه این نحله است؛ از بدرفتاری‌های معمول تا صورت‌های پنهان نظیر معیارهای مد و زیبایی و تقدس بخشیدن به مفاهیمی نظیر مادری و پاک‌دامنی و امثالهم.

راه‌کارهای ایشان برای دگرگونی در نظام پدرسالاری بدین شرح است: نخست باید ذهن زنان را به گونه‌ای اساسی بازسازی کرد تا آن که هر زنی ارزش و توانایی‌اش را تشخیص دهد؛ فشارهای پدرسالارانه را از ذهن خود بردارد تا دیگر خود را ضعیف, وابسته و دست دوم نپندارد؛ در اتحاد با زنان دیگر و بدون توجه به تفاوت‌هایشان عمل کند تا از این طریق رابطه گسترده خواهرانه‌ای سرشار از اعتماد, حمایت, تفاهم و دفاع متقابل را برقرار سازد. پس از آن دو استراتژی را مد نظر قرار می‌دهند: رویارویی با هرگونه تجلی تسلط پدرسالارانه در هر کجا که پدیدار شود؛ دیگری ترویج فعالیت‌های اقتصادی تحت مدیریت زنان, اجتماعات زنانه و...

فمینیست‌های سوسیالیست این هدف رسمی را برای خود تعیین کرده‌اند که نظریه‌های فمینیستی رادیکال و مارکسیستی را در هم ادغام کنند و گامی هم به جلو بردارند. آنها تلاش می کنند تا همه انواع ستمگری اجتماعی را توصیف کنند حتا در این زمینه، این قضیه را نیز مد نظر قرار می‌دهند که چگونه برخی از زنان با وجود تحت ستم بودن می‌توانند در ستم به زنان دیگر مشارکت فعالانه ای داشته باشند؛ در واقع یکی از برنامه‌های ایشان رویارویی با پیشداوری‌ها و عرف‌های ستمگرانه‌ای است که درون اجتماع خود زنان رواج دارند.شاخص فمینیست‌های سوسیالیت کاربرد اصل ماتریالیسم تاریخی نه فقط در تحلیل نابرابری طبقاتی که در پهنه گسترده‌تری از نابرابری‌های اجتماعی است.