رویای تبت فریبا وفی

راوی داستان (شعله) خطاب به خواهرش شیوا که در خواب است روایت می‌کند. چه چیز را!؟ ظاهرن ساعاتی قبل از خواب، اتفاقی رخ داده است که راوی را به روایت واداشته است. اتفاقی که ابتدا با عنوان "گند زدن" برچسب می‌خورد. گندی که شیوای متین و معقول زده است. اما روایت به‌گونه‌ای با ظرافت پیش می‌رود که ذهن خواننده بیشتر درگیر ارتباطات راوی با دو مرد زندگیش می‌شود و توصیفات ابتدایی داستان و "گند" و تبعاتش را فراموش می‌کند. این فراموشی ممکن است موجب شود که در انتهای داستان مشخص شدن هویت "مرد آرام" را گره داستان فرض کند (چیزی که در کمرکش داستان تقریبن برای خواننده واضح است) و طبعن کتاب را در رده "معمولی" با نثر پرکشش و خوب قرار دهد.

اما به نظر من، این نیست! و توصیه می‌کنم خواننده بلافاصله پس از اتمام کتاب به نقطه شروع بازگردد و یک بار دیگر این دایره را طی کند.

زنی که کامل شد، زنی که به این درک رسید!

از دوران نوجوانی و جوانی همیشه این سوال در ذهنم ایجاد می‌شد که چرا زنانی که با آنها برخورد می‌کنم مدام در حال فریب‌دادن خودشان هستند!؟ نوجوان بودم و خام! این برایم عجیب بود. شاید اگر مسیر زندگی من و پدرم و مادرم و مادربزرگ‌هایم و پدربزرگ‌هایم و همه اجدادی که باورها و شاکله جسمی و ذهنی‌ام تاحدودی متاثر از آنهاست، جور دیگری بود، این پرسش پدید نمی‌آمد و یا شکلش جور دیگری بود و یا این‌قدر طول نمی‌کشید تا به جوابش نزدیک شوم.

درست یا غلط، ناشی از جبر محیط یا عوامل دیگر، به نظر می‌رسد زنی که عاشق نباشد و زنی که معشوق نباشد کامل نیست. برخی از زنان به این گزاره ایمان دارند. برخی ندانسته یا غریزی و برخی با هوش بالای خود، دانسته! البته فرقی هم ندارد... مهم این است که: "زن‌ها با غرایزشان زندگی را بهتر از مردها می‌فهمند".

به این موضوع در حد توانم در ادامه مطلب خواهم پرداخت.

******

فریبا وفی متولد سال 1341 در تبریز است. رمان رویای تبت در سال 1383 نگاشته شده (چاپ اول 1384) و برنده جایزه بنیاد گلشیری (1385) و برنده لوح تقدیر هفتمین دوره‌ی جایزه مهرگان ادب در سال 1385 شده است.

...............................

پ ن 1: مشخصات کتاب من؛ چاپ نهم 1392، نشر مرکز، تیراژ 1000 نسخه، 175 صفحه، قیمت 9900 تومان.

پ ن 2: نمره کتاب از نگاه من 3.9 از 5 می‌باشد. (در سایت گودریدز 3.4 از 5)

 

لامپ چگونه روشن می‌شود!؟

شیوای متین و معقول چه کار کرده که تعجب همه را برانگیخته و غافلگیرشان کرده است!؟

وقتی به وسیله سیم دو قطب یک باتری یا منبع الکتریکی دیگر به لامپ متصل شود، روشن می‌شود. فی‌الواقع وقتی دست صادق روی دست شیوا قرار می‌گیرد چنین اتفاقی رخ می‌دهد! علیرغم قضاوت دیگران، رسوایی، گند زدن و برچسب‌های دیگر می‌بینیم که یک‌جور شادی رهاشده روی صورت شیوا می‌نشیند، یک‌جور نشاط آرام و بی‌نقص، پوست صورتش برق می‌زند، و در نهایت خواب آرامی که از راه می‌رسد.

تعجبم از این است که چطور توانستی آن همه چشم مراقب را نادیده بگیری. تو که چشمهای زندگی‌ات بیشتر از هر کس دیگری بود و لابد به تلافی آن همه چشم بود که یک دفعه کور شدی و در صورتت یک جور شادی رها شده نشست، یک جور نشاط آرام و بی‌نقص. پوست صورتت برق می‌زد و گوش‌ات انگار به موسیقی دیگری غیر از آن چه همه می‌شنیدیم بود. این حالت را خوب می‌شناسم. حالتی است که زن عاشق دارد وقتی که به رختخواب مرد مورد علاقه‌اش می‌رود، حالت کرختی نرم و هوشیار بدن. همان جا فکر کردم همه زن‌ها ذاتا این حالت را می‌شناسد حتی اگر آن را سال‌های سال پنهان کنند و یا شانس این را نداشته باشند که اجرایش کنند، بعضی‌ها برای تمام عمر و تو به مدت شانزده سال. (ص ۲)

در همین راستا و در ادامه بحث کامل شدن، می‌توان به دو زن دیگر داستان از نسل‌های گذشته اشاره نمود: فروغ (نامادری جاوید) و مادر راوی. فروغ علیرغم همه مصیبت‌هایی که به سرش آمده سرزنده است و با خاطرات قشنگی که دارد شاداب است. علیرغم سن بالا زنانگی‌اش را حفظ نموده است. در سوی دیگر مادر راوی است که در نقش آشنای "قربانی" فرو رفته است:

در آن روز گرم کارها را تقسیم کردیم. قرار شد تو بروی دنبال کار جوان‌ها. نیما را به کلاس ببری و اسم یلدا را برای کلاس زبان بنویسی. من هم باید سالمندان را می‌بردم پارک تا هوایی بخورند. فروغ و مامان هر دو کند می‌رفتند. فروغ به خاطر چاقی‌اش و مامان به خاطر زانو‌دردش. از پشت سرشان می‌رفتم و فکر می‌کردم بهتر است مثل کدام یک از این‌ها پیر شوم. مامان لاغر و قبراق بود ولی با در و دیوار خانه هم درگیر بود. به شیر آب دهن کجی می‌کرد و به قصابی که ازش گوشت می‌خرید مظنون بود. شاد بودن حکم لخت بودن را برایش داشت. از هر دو به یک اندازه احساس گناه می‌کرد. با اخم تسبیح می‌گرداند و با چهره رنج کشیده پیش خدا حاضر می‌شد. آدم‌های مظلوم را دوست داشت و تا وقتی مظلوم مانده بودند، به آنها کمک می‌کرد. (ص ۱۳۳)

بار اولی که داستان را خواندم به نظرم رسید که عنوان بخش اصلی‌ام را "زنی که کامل شد، زنی که جا ماند" بنویسم. طبعن منظورم از بخش اول این تیتر "شیوا" بود و شعله را برای قسمت دوم "تیتر" در نظر گرفته بودم! اما در خوانش دوم نظرم عوض شد ولذا تیتر بخش اصلی آنگونه تغییر کرد.

چرا!؟ چون دقیقن در زمان حال که روایتش را آغاز می‌کند به این درک رسیده است که یک زن چگونه "کامل" می‌شود، به این درک رسیده است که عشق و نشانه‌هایش چیست. یک ‌جور خودشناسی. شاید "مرد آرام" را در خوانش اول به‌خاطر نزدیک شدن به شعله، شماتت کنیم ولی به‌نظرم او هم در همان محدوده خاکستری که می‌باید باشد، جای می‌گیرد. و اتفاقن اوست که راوی را به این درک می‌رساند. هرچند ردپای آدمهایی که وارد زندگی ما می‌شوند باقی می‌ماند و گاه احساسی نظیر درد را با خود به همراه دارند.

راوی بعد از وقایعی که رخ داده است و در بازخوانی آن به این درک می‌رسد که زمان ارتباط با مهرداد از مرز عشق عبور کرده است و برخلاف احساس قبلی‌اش که انگار کلاه سرش رفته بود، حالا زن بودن را می‌فهمد.

مرد آرام به او هیچ وعده‌ای نداده است (هیچ چیزی که رنج فراوان یا شادی فراوان برایش به ارمغان بیاورد) و رابطه‌شان را یک دوستی ساده می‌داند (هرچند که دوستی زن و مرد به قول راوی هیچ‌گاه ساده نیست) و اتفاقن راوی نیز نمی‌خواسته جای خالی مهرداد را با چیزی پر کند که آن را با تمام وجود طلب نمی‌کند. لذا سوار شدن به ماشین او را یک "عادت" توصیف می‌کند و آن را یکنواخت و خسته‌کننده می‌خواند (اگرچه در کاهش آلامش بسیار مفید بوده است). اتفاقن این قضیه عادت کردن را به مرد آرام می‌گوید... جواب مرد این است که عادت بد است و اتفاقن او نمی‌خواهد از چاله خودش خارج شود و به چاه بیافتد! و وقتی از "چاله" خودش می‌گوید و چهره راوی را می‌بیند عذرخواهی می‌کند (بابت عدم توجه به احساسات راوی) و عنوان می‌کند که از فردا پی کار خود می‌رود و می‌رود. راوی پس از آن، از این می‌نالد که مردهای زندگیش هیچ‌کدام علیرغم دم دست بودن عاشق نمی‌شوند. ولی وقتی از پله‌های ساختمان آن مرد بالا می‌رود متوجه می‌شود احساسش نسبت به این مرد عشق نبوده است (چه‌قدر این صحنه قشنگ بود). همه اینها را گفتم که بگویم در صورت تماس دست این دو نفر مطمئنن گرما ایجاد می‌شد ولی لامپی روشن نخواهد شد!

ازدواج، لامپ‌هایی که کم‌سو و کم‌سوتر می‌شود!

ملاک شیوا برای ازدواج شعارگونه بوده است و مردی هم که انتخاب کرده بسیار منطبق با آن شعارها بوده است... ایمان و شعور و آگاهی و مبارزه... مادرش سفر ماه عسل او را این‌گونه توصیف می‌کند که انگار به مسابقه والیبال می‌رفت! مناسک ازدواجی‌شان شبیه انجام مراسم کهنه دو راهب است و اگر دو فرزندی که داشتند نبود به قول خواهرش می‌شد تصور کرد که در اتاق خواب شمع روشن می‌کنند!.

جاوید همیشه با حرف زدن به خودش مسلط می‌شد و تو با توداری‌ات و اسم هر دو را گذاشته بودید، آگاهی. فکر می‌کنم همین غرور مشترک شما را این همه سال در کنار هم نگه داشته بود. هر دو اعتقاد داشتید که می‌توانید همه چیز را با شعور و آگاهی‌تان روبراه کنید. (ص ۳۳)

ناله کردم که مرده شور عقلتان را ببرد.عقل کذایی‌تان به چه کار من  می‌آید؟ اصلاً به چه کار خودتان می‌آید؟ فقط حفظ‌تان کرده است. آن هم ظاهرتان را. مثل قانون حفاظت از محیط زیست کاری کرده است تا در یک جای امن بمانید. خیلی ساده و آسان  دست هم را گرفته‌اید و بی هیچ مانعی تصمیم گرفته‌اید در زیر یک سقف زندگی کنید. از این خوشبختی قراردادی حالم به هم می‌خورد. در طول این شانزده سال آرام آرام به یک آگهی تبلیغاتی خانوادگی تبدیل شده بودید؛ همیشه راضی، همیشه عاقل.

نتیجه این زندگی این شده است که شیوا زنانگی‌اش را از دست داده است.

مامان می‌گفت: « من که مادرش هستم تا حالا بدنش را ندیده‌ام. همیشه جوراب پایش بود و وقت خواب هم لباسش را سبک نمی‌کرد. انگار آماده بود که اگر لازم باشد نصف شب از رختخواب بپرد به خیابان.»

یک زندگی خشک و بدون رویا و چشم‌انداز:

تازه می‌فهمیدم امید مثل برق چشم حیوان است که در تاریکی می‌درخشد و هر چشمی آن برق را ندارد. چشم تو بالاترین حد بینایی را داشت ولی مات بود. (ص ۶۹)

نکات متفرقه

1- تقریبن در ابتدای هر فصل یکی دو جمله در زمان حال روایت است و بعد راوی به گذشته دور یا نزدیک می‌رود.

2- تبت می‌تواند کنایه از فضایی باشد که می‌توان در آن، هوای تازه‌ای تنفس نمود. موقعیتی که در آن، انسان به‌خاطر ایده و فکر خاصی زندگی نمی‌کند و در نتیجه زندگی، آزادانه‌تر و انسانی‌تر است.

3- اگر دروغ‌هایی مثل سعادت و خوشبختی و این حرف‌ها را کنار بگذاری تازه می‌توانی لحظه‌های باارزش زندگی را بشناسی.

4- با عنایت به ص108  نویسنده پرسپولیسی است!! (زل زدم به پرده آشپزخانه که انگار یخ زده بود، بس که شق بود و سوراخ‌هایش را شمردم. شش‌تا بود. فقط باید بمیرم تا اینها از یادم برود)

5- خیلی ساده و شسته رفته بود... در زمینه‌ای که وارد شده بود حرفی ورای نشان دادن تیره‌گی‌ها و بدبختی‌ها داشت و رسالت ادبیات به قولی همین است! و شاید به همین خاطر نمره بالایی گرفت. (البته انصافن موضوع بند4 را لحاظ نکردم!)