چه کسی باور می‌کند – روح‌انگیز شریفیان

راوی زنی است که پس از سی سال زندگی مشترک با همسرش در خارج از وطن، با قطار عازم سفری است. مرد مشغول خواندن روزنامه است و زن در سفری ذهنی به گذشته‌های دور و نزدیک، خاطرات خود را مرور می‌کند. راوی در زمانِ حالِ روایت دچار افسردگی و احساس تنهایی است و از سرد بودن روابطش با همسر و همچنین تنها فرزندش شاکی است و متقابلاً گذشته‌ی خود و دوران کودکی‌اش را منبعی پر شور و گرم احساس می‌کند و به آن پناه می‌برد... زمانی که در تهران قدیم اعضای مختلف خانواده در کنار هم زندگی نسبتاً شاد و شلوغی را تجربه می‌کردند. این در واقع انگیزه روایت و طرح کلی داستان است.

این کتاب اولین رمان نویسنده است که در سال 1382 به چاپ رسیده است؛ رمانی که توانست جایزه بنیاد گلشیری برای بهترین رمانِ اول سال را به خود اختصاص بدهد. شاید این جایزه تأثیر به‌سزایی در چاپ‌های متعدد آن داشته باشد. نظر مرا البته جلب نکرد و در ادامه‌ی مطلب تلاش خواهم کرد به دلایل آن بپردازم.

******

مشخصات کتاب من: نشر مروارید، چاپ پانزدهم پاییز 1397، تیراژ 1100 نسخه، 248صفحه.

....................

پ ن 1: نمره من به کتاب 2.4 از 5 است. گروه A (نمره در گودریدز 3.6 )

پ ن 2: کتاب بعدی که در مورد آن خواهم نوشت اسفار کاتبان از ابوتراب خسروی خواهد بود.

 

چه کسی باور می‌کند؟!

از عنوان کتاب آغاز می‌کنم. این عبارت به‌نوعی نشان‌دهنده‌ی حوادث و اتفاقاتی است که برای راوی و خواننده نسبتاً سخت‌باور است. بعد از خواندن کتاب این سوال برای من پیش آمد که چه مقوله‌ای در داستان وجود داشت که باورش برای راوی یا مخاطب آسان نباشد؟ راوی چه چیز غیرقابل باوری را بیان می‌کند؟ وضعیتی که بعد از سی سال زندگی مشترک دچار آن است سخت‌باور است؟! سرد شدن زندگی زناشویی بعد از سی سال را باور نمی‌کند؟ گذر عمر و از دست رفتن دوران کودکی را باور نمی‌کند؟ دلبستگی رستم به خودش را باور نمی‌کند؟ دلبستگی خودش به رستم را باور نمی‌کند؟ واقعاً چه چیز غیرقابل باوری روایت می‌شود؟! داستانی که من خواندم همانی است که همواره رخ می‌دهد و البته این قابل خُرده گرفتن نیست اما وقتی عنوان کتاب چنان انتخاب می‌شود محل اشکال می‌شود.

ما و رستم‌های خودساخته

راوی در بخشی از داستان آرزوی خود را اینگونه بیان می‌کند که داروساز بشود و داروهایی بسازد که بوی آنها حال رستم را که در داروخانه پدرش کار می‌کند خراب نکند. او در جابجایی‌های متوالی ابتدای زندگی مشترکش با جهان تلاش می‌کند تا هرطور شده به این آرزو جامه عمل بپوشاند (خواندن درس). از این سوال می‌گذرم که اگر آرزوی مهم راوی چنین امری است و چنین تحت تاثیر رستم است پس در زمان ورود جهان به زندگی او رستم چه جایگاهی داشت و چرا اساساً محلی از اعراب در ذهن راوی نداشت. این سوال خوبی نیست چون می‌تواند یک رابطه افلاطونی و دوستانه باشد و لزوماً هر فرد مهم و تاثیرگذاری در زندگی همانی نیست که عاشق آن می‌شویم یا با او ازدواج می‌کنیم. اما به نظر می‌رسد اهمیت رستم و جایگاهش وقتی پررنگ می‌شود که راوی در زندگی خود دچار سرخوردگی می‌شود. ما وقتی مسیری را طی می‌کنیم اما به مقصد مورد نظر نمی‌رسیم، گاهی در انتظار ناجی و منجی و معجزه می‌نشینیم و وقتی از این پهلوانان خبری نمی‌شود یکی از آنها را در ذهن می‌سازیم. رستمِ این داستان چنین پهلوانی است: همواره ما را درک می‌کند، جملات قصار و نغز می‌گوید، دست و پای ما را نمی‌بندد، در دوردست‌هاست، و از آن بالاتر و والاتر اینکه مُرده است!  

در جایی از داستان یک جوان چِک‌تبار به راوی می‌گوید که او خوشگل است و همین حرف و البته نگاهش راوی را زیر و رو می‌کند و اینگونه آن را تعریف می‌کند: «نگاهی که آدم می‌تواند یک عمر در رویای آن غرق شود» این عبارت نور مناسبی را به چهره راوی می‌تاباند... او و امثال او دوست دارند در چنین فضایی غوطه‌ور باشند اما وقتی سن کم‌کم به جایی نزدیک شد که این نگاه‌ها و این فضا کمرنگ می‌شود آنگاه یک رویکرد این است که در ذهن و گذشته‌ی خود اندکی کاوش کرده و بالاخره رستمی از آن بیرون بکشیم تا باقی عمر را در خیال او غرق شویم.

کمی بدجنسی است، اما فرض کنیم راوی به جای ازدواج با جهان، با رستم ازدواج می‌کرد. فرض محال که محال نیست! در آن صورت احتمالاً راوی به جای قطاری در اروپا در اتوبوس بی‌آرتی نشسته بود و به جهان و پهلوانی به این نام می‌اندیشید و برای ما روایت می‌کرد. آنگاه به جای آن خارجی جوان کاراکتری دیگر این جمله را بیان می‌کرد که ازدواج مثل زندان است و وقتی وارد آن شدی کلیدش گم می‌شود و از آن به بعد دنبال کلید گمشده می‌گردی و...

توطئه‌باوری

یکی دیگر از مکانیزم‌های دفاعی ما در مواقع سرخوردگی پناه بردن به تئوری‌های توطئه است. راوی هم که در رسیدن به آرزویش (ساختن دارو و...) توفیقی نیافته است می‌گوید اگر حتی درجه دکتری هم داشت راهی به شبکه سری و اختصاصی شرکت‌های داروسازی نمی‌یافت. مشابه این جمله را زیاد از اطرافیان خود می‌شنویم. خیلی زیاد!

راوی مشابه هموطنان دیگرمان پا را از این هم فراتر می‌گذارد و نگاهش به «کار» به واسطه نوع نگاهش به دنیا کج و معوج می‌شود؛ کار کمکی به رستم و آرزوهایمان نمی‌کند و فقط جیب عده‌ای سرمایه‌دار انحصارطلب مافیایی را پر می‌کند ولذا کار کردن برای این شرکت‌ها خیانت است و در اولین فرصت مناسبی که دست بدهد خودمان را از این بار خیانت خلاص خواهیم کرد که معمولاً تا آخر خائن باقی می‌مانیم!!

در همین راستا و زمینه، راوی یک «آس» از پدر داروخانه‌دارش رو می‌کند. پدر با دیدن دکه‌های روزنامه‌فروشی در بلاد فرنگ این ایده به ذهنش می‌رسد که چنین دکه‌هایی برای عرضه‌ی دارو تأسیس کند... راوی عدم توفیق پدر در عملیاتی کردن این ایده را ناشی از توطئه رقبا عنوان می‌کند! از راوی تعجب می‌کنم که اگر تجویزات پزشکی پدرش و اعتقادی که بیماران به او دارند را ناشی از ارتباط دیرین و عمیق دو طرف با یکدیگر بدانیم چگونه با ایده‌ی دکه که اصولاً سطح ارتباطات را کاهش می‌دهد، کنار می‌آید. حالا بهداشت و حواشی دیگر بماند!!  

نکته‌ها و برداشت‌ها و برش‌ها

1) راوی در همان اوایل روایت هوس قهوه می‌کند و آن را برای رفع افسردگی خودش مفید می‌داند و بدین‌ترتیب مشخص می‌کند حال و روز خوشی ندارد. همسرش اما اهل قهوه نیست و می‌گوید دنیا الان به گونه‌ای شده است که می‌توان به راحتی چیزی را که دوست نداری کنار بگذاری بدون این‌که احساس گناه کنی. شاید بتوان گفت روایت راوی نشان می‌دهد برای همه این‌گونه نیست و خیلی‌ها چیزهایی را که دوست ندارند به دلایل مختلف تحمل می‌کنند. این یکی از نکات مثبت داستان است و می‌توانست و می‌تواند پاسخی به سوال چه کسی باور می‌کند باشد.

2) آشنایی راوی و بهترین دوستش «فاخته» دارای ضعف است. اولین دیدار به نحوی روایت می‌شود که انگار فاخته تازه به مدرسه راوی آمده است اما بلافاصله می‌بینیم که اینطور نیست...!

3) اشتباه در جزئیات بی‌اهمیت داستان مخصوصاً زمانی که خاطره تعریف می‌کنیم اجتناب‌ناپذیر است. مثلاً در ص31 می‌گوید اسم ننه‌بزرگه فاطمه بود ولی فقط غریبه‌ها او را به این اسم صدا می‌کنند درحالی که در ص23 وقتی پدربزرگ با رستم وارد می‌شود او را فاطمه صدا می‌کند. یا همانطور که گفتیم از بزرگترین آرزویش که ساختن داروی بدون بو است صحبت می‌کند اما در جای دیگر از قبول شدن در رشته‌ای می‌گوید که از آن متنفر است و مواردی از این دست.

4) در سنینی که راوی و رستم مشغول بازی دور حوض دویدن هستند گوش دادن و لذت بردن از سونات مهتاب بتهوون کمی غیرقابل باور است. رستم حتی پا را فراتر می‌گذارد و به خواص درمانی موسیقی هم اشاره می‌کند. این البته از پاسخ‌های آن سوال می‌تواند باشد: چه کسی باور می‌کند؟

5) رفت و برگشت‌های زمانی و پس و پیش شدن‌ها فاقد هدف خاصی است. شاید صرفاً برای دور شدن از مقوله خاطره‌نویسی و ورود به حوزه داستان کارکرد داشته باشد.

6) شخصیت‌های فرعی شکل نگرفته‌اند ولذا افعالشان باورپذیر نیست یا هیچ بعدی ندارند. مثلاً جهان (همسر راوی) بیشتر به یک ماکت می‌ماند. ماکت تخت. مقوایی.

7) هرجور رابطه عاطفی مثل زندان است و البته کثیری از مردم از این محدودیت‌ها استقبال می‌کنند.

8) من هم با فاخته موافقم که به راوی می‌گفت قدر زندگیش را بداند... استقلال مالی و کم بودن بار مسئولیت‌ها و آپشن‌های دیگر... به نظرم راوی به جای نوستالژی‌بازی همین فاخته را بکشاند سمت خودش و با هم روزگار بهتری را بسازند!

9) از زبان چک و لیانا (مهاجرانی از اروپای شرقی در فرانسه) صحبتهای نیکویی در باب مهاجرت بیان می‌شود که از نقاط قابل تامل داستان است.

10) فلسفه قسمتهای بولد شده چیست؟ اوایل اینطور به نظر می‌رسد اینها واگویه‌هایی است که راوی با رستم دارد اما در برخی موارد قبل و بعد از این قسمتها هم همان است و جداسازی آنها وجهی ندارد.

11) راوی چرا از بریده شدن دخترش از ریشه‌های فرهنگی خانواده شاکی است؟! قاعدتاً از درخت گردو نباید انتظار توت قزوینی داشت. از این گذشته، ستاره به واسطه‌ی یکی دو جمله‌ای که از او در باب عشق و مقولات دیگر نقل می‌شود نشان می‌دهد که آدم نرمال و معقولی است...

12) یکی از دام‌های داستانهای مبتنی بر خاطرات (البته از این دست) راه یافتن ضجه‌مویه به داستان است که حواس جمعی را می‌طلبد.

13) جایی که راوی در مورد سینما رفتن با جهان صحبت می‌کند (ص137) و می‌گوید «یک بار دیگر برای هزارمین بار و تا آخر عمرم عاشق شدم» در کنار صفحه نوشته‌ام راوی با خواننده شوخی می‌کند! بیشتر به خاطر قید آخرین بار که در آن مستتر است و از این جهت که در بخش ارتباط با چک که واقعاً شجاعانه روایت می‌شود هم چند بار تاکید می‌کند که این عمل برای اولین و آخرین بار انجام می‌شود و... سوال این است که اگر چیزی حس خوبی دارد و واقعی‌ترین و ملموس‌ترین لحظه‌های عمر توصیف می‌شود چرا باید اینقدر بر آخرین بار بودن آن تأکید ‌شود؟! و چرا باید با شبیه کردن چک به رستم سر خود را گول بمالیم؟!

14) جهان آنطور که به نظر می‌رسد سرد و بی‌خاصیت نیست... کافیست ابتدای ص151 را بخوانیم. اشکال آنجاست که بعد از خوردن قهوه در تمام کافه‌های اروپا و خدماتی از این دست، جهان باید از درون کلاهش خرگوشهای دیگری بیرون می‌کشید که دل راوی را متوالیاً هُری پایین بریزد اما ظاهراً بنده خدا جهان، معجزاتش ته کشیده و در شانه‌ی خاکی جاده متوقف شده است!

15) راوی از غم دورماندن از چه چیزی ناراحت و خشمگین است؟ با عنایت به ص148 و ص207 و مواردی از این دست، مقولات سبک زندگی و آداب و رسوم و فرهنگ و مکان مطرح نیست... فقط می‌ماند گذر عمر و از دست رفتن زمان که امری گریزناپذیر است. البته کمبود چیزی که بتوان در آن غرق شد هم قابل طرح است.  

16) «عشق هم مانند چیزهای دیگر با زمان و با ما تغییر می‌کند» این جمله را دختر راوی بیان می‌کند... من با او موافقم و رویکرد راوی به رستم را از همین زاویه و با عنایت به تغییراتی که رخ داده است تفسیر می‌کنم. رستم از آن نگاه‌هایی که بشود در آن غرق شد نداشت اما حالا که مرده است و عمری هم از ما گذشته است می‌توان با کمی اغماض در یک سری کلمات و جملات و تصاویر او غرق شد.

17) راوی خطاب به رستم او را تمام هستی‌اش و وطن و هویت و کودکی‌اش خطاب می‌کند و... خیلی غم‌انگیز است و واقعیت این است که در اواخر داستان کمی مستعد اشک ریختن هم بودم. بالاخره وضع راوی جالب نیست. وضع هیچکدام از ما جالب نیست. هرکسی به جایی در گذشته‌اش حسرت می‌خورد.

18) «کاش هرگز به سنی نرسیده بودم که عاشق شوم و همه چیز را بگذارم و بروم و نگاهم همیشه به پشت سرم باشد و...» این را راوی می‌گوید اما خودش هم می‌داند که حاضر است هزار بار مثل همین بار عاشق شود. البته او انتظار دارد که طرف مقابل او را به قول مولانا «نو به نو» عاشق کند که خب کمی تا قسمتی نشدنی است! و البته مشکل نگاه به پشت سر و گذشته از جای دیگر آب می‌خورد.

19) در حواشی کتاب زیاد این عبارت را نوشته‌ام: «چه کسی باور می‌کند!؟» از این حیث بهترین عنوانی که می‌شد برای کتاب انتخاب کرد همین عبارت است.