آمریکایی آرام – گراهام گرین

«تامس فاولر» راوی داستان، خبرنگار انگلیسی میانسالی است که در مأموریتی طولانی‌مدت در ویتنام مستقر است. زمان روایت سالهای ابتدایی دهه پنجاه است که جنگ‌های خونین استقلال‌طلبانه با استعمارگران فرانسوی در جریان است.

شخصیت اصلی دیگر داستان، «آلدن پایل» یک جوان تازه فارغ‌التحصیل از هاروارد است که به تازگی وارد ویتنام شده است. پایل در قالب هیئت کمک‌های اقتصادی با جدیت خاصی کار خود را آغاز کرده است. او تحت تأثیر نویسنده و تحلیل‌گری به نام «یورک هاردینگ» معتقد است که در این منطقه برای رسیدن به دموکراسی نیاز به یک «نیروی سوم» (منهای مبارزین کمونیست و استعمارگران کهنه) است و در همین راستا برای سر و شکل دادن و تقویت چنین نیرویی عمل می‌کند.

فاولر با دختری زیبا و جوان ویتنامی به نام «فوئونگ» زندگی می‌کند. پس از آشنایی پایل و فاولر این جوان آمریکایی دلباخته فوئونگ می‌شود و این موضوع را خیلی ساده و صریح با فاولر در میان می‌گذارد. پایل معتقد است رابطه او و فوئونگ به صلاح این دختر است و بدین‌ترتیب رقابتی پرفراز و نشیب بین این دو شکل می‌گیرد.

طبعاً خواننده خیلی زود متوجه می‌شود رقابت این دو شخصیت بر سر فوئونگ بی‌شباهت با رقابت آمریکائیان و استعمارگران کهنه در این منطقه نیست. هدف آنها علاوه بر جلوگیری از نفوذ و گسترش کمونیسم، استقرار دموکراسی و ارتقای رفاه در این کشور است؛ فرمولی ساده که از نگاه آنان خیلی زود به جواب می‌رسد غافل از اینکه پارامترهای بسیاری در این معادله غایب هستند. این داستان قبل از حضور کامل آمریکائیان و فجایعی که به جنگ ویتنام معروف شد نوشته شده است و از این حیث نکته‌سنجی‌های نغزی دارد که اتفاقات آینده به صحت آنها شهادت می‌دهد.

مانند آثار دیگر گرین در اینجا نیز ضمن کشمکش‌های بیرونی، نبرد میان خیر و شر در ذهن شخصیت اصلی داستان (راوی) جریان دارد و خواننده را با خود همراه می‌کند. راوی به واسطه شغلش مکرراً بر بی‌طرفی خود در اتفاقاتی که رخ می‌دهد تأکید می‌کند اما آیا می‌توان در همه‌جا و همه‌حال بی‌طرف ماند و درعین‌حال انسانیت خود را حفظ کرد؟!

در ادامه مطلب به برخی برداشت‌های خودم از کتاب خواهم پرداخت.

*****

قبلاً از این نویسنده درباره مامور معتمد ، قطار استانبول ، صخره برایتون و قدرت و جلال نوشته‌ام. این کتاب یکی از معروف‌ترین کارهای گرین است که دو بار اقتباس سینمایی از آن انجام شده است:اولی در سال 1958 به کارگردانی جوزف منکیه‌ویچ و دومی محصول سال 2002 به کارگردانی فیلیپ نویس. این کتاب در لیست 1001 کتابی که قبل از مرگ می‌بایست خواند حضور دارد و دو بار به فارسی ترجمه شده است: عبدالله آزادیان (1344) و عزت‌الله فولادوند (1363).

مشخصات کتاب من: ترجمه عزت‌الله فولادوند، انتشارات خوارزمی، چاپ اول 1363، تیراژ 5500 نسخه، 250 صفحه.

.............................

پ ن 1: نمره من به کتاب 4.3 از 5 است. گروه A (نمره در سایت گودریدز 3.95 و در سایت آمازون 4.4)

پ ن 2: کتاب‌های بعدی که شروع به خواندن آن خواهم کرد مطابق انتخابات برگزار شده، «شاگرد قصاب» از پاتریک مک‌کیب و «دیو باید بمیرد» از نیکلاس بلیک یا همان سیسیل دی‌لوئیس خواهد بود.

 سنگفرش‌های راه جهنم

جمله معروفی به ولتر منتسب است با این مضمون که راه جهنم را با «حُسن‌نیت» سنگفرش کرده‌اند. انسان‌ها گاهی با نیتی خیر و مترقی و تصورات بعضاً وحشتناکی که از احساس «تکلیف» و «وظیفه» دارند دست به کارهایی می‌زنند و مسیری را طی می‌کنند که به فاجعه ختم می‌شود. در مورد نمونه‌ای از این مصلحان در کتاب دیگری از همین نویسنده (قدرت و جلال) اشاراتی کرده‌ام و البته نمونه‌های بسیاری را در طول تاریخ جهان سراغ داریم. پایل هم از همین قماش است.

در تقدیمیه کتاب دو قطعه شعر توسط نویسنده آورده شده است که داستان در واقع شرح و بسط و تفسیری از آنهاست. یکی از آنها از لرد بایرون است:

«زمانه، روزگار اختراعات جدید است

که همه با نیت خیر ترویج می‌شود

برای کشتن تن، برای رستگاری روح»

پایل تازه فارغ‌التحصیل شده است و یکی دو کتاب در مورد هندوچین خوانده است و از همان ابتدا یک دغدغه ذهنی دارد: «مسئولیت غرب در قبال بقیه جهان». او نگاهش به «فرد» و اصلاح یک فرد نیست بلکه عزم راسخ دارد که «اقدام» به اصلاح سراسر یک کشور و حتی کل دنیا نماید. این تیپ افراد به واسطه ایمانی که به تصویر ذهنی خود و نیت خیرشان دارند به تدریج از واقعیات دور می‌شوند و پذیرای زاویه‌دید‌های متفاوت نیستند و بدین‌ترتیب به قول راوی «حصاری از حسن‌نیت و نادانی به دور خود» می‌کشند که به‌هیچ‌وجه رخنه‌پذیر نیست. طبیعتاً مشخص است که عمل به تکلیفشان به کجا می‌انجامد. گرین در این داستان به خوبی نشان می‌دهد که با یک انگیزه خوب می‌توان چه فجایعی رقم زد.

در مواجهه با چنین افرادی که مدام در حال فداکاری برای همه دنیا هستند فقط می‌توان به سبک فاولر زیر لب زمزمه کنیم «خدا خودش همه را از شر معصومین و نیکوکاران حفظ کند».

زیادش هم کم است: توصیف جنگ

در این زمانه‌ای که ما به سر می‌بریم خواندن و شنیدن و دیدن مکرر روایت‌هایی که تبعات جنگ را نشان می‌دهد بسیار لازم است از این‌رو که آدمیان نشان داده‌اند حتی برای دستیابی به صلح و رفع شر و ساختن دنیایی بهتر نیز به سراغ گزینه‌های نظامی می‌روند که ساده‌تر از گزینه‌های دیگر به نظر می‌رسد و البته برای هسته‌های قدرت کارکردهای مثبتی دارد!

جنگ اما برای اکثریت مردم چیزی جز ویرانی و شر به همراه ندارد. روایت‌هایی که بتواند اذهان تعداد بیشتری از آنان را فارغ از حماسه‌هایی که به وفور به خورد آنها داده می‌شود به این جنبه‌ها جلب کند، حکم واکسن را دارد. از این زاویه، کتاب حاوی صحنه‌های تأثیرگذاری است. فاولر در اولین نوبتی که ما را به همراه خود به دیدن جنگ دعوت می‌کند این‌گونه آغاز می‌کند:

« از فراز برج کلیسای جامع، میدان نبرد منظره‌ای ثابت و دلنشین داشت، مانند دورنمای صحنه‌ای از جنگ بوئرها که لابلای یکی از شماره‌های قدیمی مجله «ایلاستریتد لندن نیوز» به یادگار مانده باشد. هواپیمائی برای پاسگاهی دورافتاده در میان کوههای فرسوده مرز آنام که به شکل توده‌هائی از سنگ‌پا نمودار می‌شد، با چتر نجات وسائل و ملزومات به پائین می‌ریخت. هواپیما دور می‌زد و باز به همان نقطه می‌رسید و هر وقت نگاه می‌کردی دوباره همانجا در نیمه راه زمین و آسمان چتر نجاتی بچشم می‌خورد؛ درست مثل اینکه همه چیز سر جای اول ایستاده و هیچ چیز تکان نخورده است. در میان جلگه، ستونهای تیره دود و خاک که در اثر انفجار خمپاره به هوا برمی‌خاست، مانند سنگ، سخت و جامد و دگرگونی ناپذیر می‌نمود. شعله‌هائی که از بازار شهر زبانه می‌کشید در پرتو آفتاب، بیفروغ و پریده رنگ بنظر می‌رسید. چتربازانی که به ستون یک در امتداد کانال گام برمی‌داشتند، از چنین ارتفاع مانند نقطه‌هائی ریز و بیحرکت نمودار می‌شدند. حتی کشیشی که در گوشه برج نشسته بود و کتاب دعایش را می‌خواند کوچکترین تکانی بخود نمی‌داد. از این مسافت، جنگ بسیار چیز تمیز و مرتبی بنظر می‌آمد.»

بعد از رسم این تابلوی نقاشی ما را با خود با تعدادی از همان نقاط ریز و بی‌حرکت همراه می‌کند و وقایع دهشتباری را که زیر این تصویر و پوسته ثابت جریان دارد به ما نشان می‌دهد و به تأمل فرامی‌خواند: اجسادی که کانال را پر کرده‌اند، غیرنظامیانی که از دو سو زیر آتش گلوله قرار دارند، غیرنظامیانی که ناغافل و ناگهانی مورد هدف قرار می‌گیرند و... و...

نمونه‌ای که دو بار اشک مرا درآورد جایی است که فاولر به همراه نظامیان در انتظار حمله طرف مقابل هستند و سکوت همه جا را فرا گرفته است و گویی جنگ فراموش شده است. ناگهان صدای شلیک دو تیر می‌آید و همه تصور می‌کنند حمله آغاز شده است اما لحظاتی بعد یکی از سربازان اطلاع می‌دهد که دو غیرنظامی بوده‌اند و فاولر به همراه فرمانده به نقطه مورد نظر می‌روند:

«... از کوره راه پر گل و لائی که علف سراسر آن را پوشانده بود و بین دو کشتزار قرار داشت، گذشتیم. بیست متر پشت ساختمانها در گودالی یک زن و یک پسر کوچک افتاده بودند. کاملاً پیدا بود که هیچ یک زنده نیستند. بر پیشانی زن لخته‌ای خون دیده می‌شد. پسرک گفتی بخواب رفته بود. در حدود شش‌ساله بنظر می‌رسید. به حالت جنین در رحم، زانوهای استخوانی و لاغرش را روی سینه جمع کرده بود. ستوان سری تکان داد و گفت:«بدشانسی آوردند.» بعد خم شد و جنازه کودک را به پشت برگردانید. مدالی منقوش به شمایلی مذهبی بر گردن داشت. به خود گفتم از این اسباب‌بازیها هم کاری ساخته نیست. اما زیر تنه کودک چیز دیگری هم بود: قرص‌نانی گاز زده. فکر کردم چقدر از جنگ متنفرم.»

سوم شخص غایب

در رقابت بین فاولر و پایل بر سر فوئونگ هیچ‌گاه خواست دختر مطرح نمی‌شود به‌گونه‌ای که راوی اذعان می‌کند که «نمی‌دانم چرا همیشه به این طرز به صیغه سوم شخص مانند کسی که حضور نداشت از فوئونگ گفتگو می‌شد». در رفت و برگشت فوئونگ ما چندان متوجه رأی و نظر او نمی‌شویم و این ضمن آنکه نشان می‌دهد تمایلات او برای دو رقیب وجهی نداشته است به انفعال فوئونگ اشاره دارد. در واقع شرایط زندگی در ویتنام به جایی رسیده بود که زنده ماندن و خلاصی و فرار از آن وضعیت به هر نحوی، اولویت ذهنی غیرنظامیان است. فی‌الواقع با توجه به هرم مازلو وقتی انسان‌ها در کسب نیازهای اولیه درمانده باشند، فکر کردن به نیازهای طبقات بعدی مانند عشق و نیازهای عاطفی وجهی ندارد.

همانگونه که نظر فوئونگ در رقابت فاولر و پایل جایی ندارد در جنگ و رقابت استعمارگران کهنه و نو با بلوک شرق، نظر مردم ویتنام هم جایی نداشت و آنها در این معادلات غایب بودند.

نکته‌ها و برداشت‌ها و برش‌ها

1) تاریخ نگارش داستان از مارس 1952 تا ژوئن 1955 بوده است و همانطور که پیش از این نوشتم مبتنی بر تجربیات مستقیم نویسنده در هندوچین است.

2) نویسنده تأکید می‌کند «آنچه نوشته‌ام داستان است نه گوشه‌ای از تاریخ» اما توانسته است به خوبی در قالب یک رمان گوشه‌ای از تاریخ جهان را جاودانه کند.

3) فاولر همانگونه که گفتم خود را بی‌طرف می‌خواند اما به جایی رسید که از این بی‌طرفی احساس گناه می‌کرد و در نهایت هم از آن موضعی که برای خودش تعریف کرده بود عدول کرد. به غیر از او یک «بی‌طرف» دیگر هم در داستان حضور داشت: کلیسا! اینجا نیز نوع نگاه گرین به کلیسا و دغدغه ذهنی‌اش نمایان می‌شود.

4) وقتی تعداد زیادی از غیرنظامیان به کلیسا پناه می‌برند و کشیش آنجا را قلمرو خدا می‌خواند، راوی چنین با خودش می‌اندیشد: «فکر کردم خدا در قلمروش چه جمعیت عجیب و بدبختی دارد: اسیر ترس و سرما و گرسنگی. انسان تصور می‌کند فرمانروای بزرگی چون خدا بهتر از این از عهده برآید. ولی بعد دیدم هر کجا بروی وضع همین است: حکمرانی که قدرتش از همه بیشتر است لزوماً ملتش از دیگران خوشبخت‌تر نیستند.»

5) توصیف مراسم کیشِ تلفیقیِ کائودائیست‌ها هم که تلفیقی از مسیحیت، تعالیم کنفوسیوس و بودیسم است جالب توجه است. پاپی که تعدادی کاردینال زن او را احاطه کرده‌اند و به سبک خنده‌داری پیشگوئی می‌کند و قوای نظامی هم دارد.

6) فاولر معتقد است هیچ انسانی توانایی درک انسان دیگر را ندارد حتی پدر و مادر و همسر و معشوقه و فرزند... و شاید به همین دلیل موجودی را اختراع کرده است که توان درک کردن داشته باشد. از اینکه بگذریم با فرض عدم امکان درک یکدیگر، بهتر است در جهت یادگیری همزیستی با دیگران بکوشیم.

7) داستان حداقل یک اشکال یا بدآموزی دارد: راوی اهل سیگار نیست اما تریاک می‌کشد و جالب است که دچار اعتیاد هم نمی‌شود و بدون اینکه احساس نیازی در این زمینه داشته باشد مدت زیادی را در خطوط جنگی و... می‌گذراند! آیا چنین چیزی امکان دارد؟!

8) من تا الان فکر می‌کردم تاثیر ماده فوق بر قوه باء مثبت است! نگو ظاهراً برعکس است! یاد عموی سوباسا افتادم!!

9) توجیه برخی نظامیان فرانسوی درخصوص اینکه آنها جانشان را به خطر می‌اندازند و برای نجات مردم دنیا در اینجا می‌جنگند را دست‌کم نگیریم. یک زمان برای نجات دنیا از شر کمونیسم و یک زمان برای رهایی از تروریسم و یک زمان برای رفع فتنه از کل عالم.

10) صحنه انفجار بمب و واکنش فاولر و پایل درخصوص آن یکی از صحنه‌های به یادماندنی داستان است و سوال کلیدی را به ذهن می‌رساند: آیا برای مصالح بلندمدت جامعه می‌توان از کشته‌شدن حتی یک فرد چشم‌پوشی کرد؟

11) از هر چیزی که شائبه نفرت‌افکنی دارد بپرهیزیم. نفرت‌افکنی‌ها بالاخره یک روز به کشتار ختم می‌شود.

12) با توجه به فرم داستان، بعد از پایان آن، خواندن دوباره فصل اول حتماً جذاب خواهد بود. دوباره‌خوانی کل کتاب هم که همواره توصیه می‌شود.