آداب بی‌قراری -– یعقوب یادعلی

مهندس کامران خسروی که در یکی از ادارات دولتی مرتبط با مراتع و آب‌خیزداری در یک شهرستان مشغول به کار است، بعد از چهار سال زندگی مشترک با همسرش دچار مشکلاتی شده است. یک‌جور یکنواختی و ملال. بعد از دعوایی که داشته‌اند، همسر به خانه پدرش در اصفهان رفته است و حالا کامران باید تصمیم بگیرد و کاری بکند. داستان وقتی آغاز می‌شود که ظاهراً او این تصمیم را گرفته است:

«خیلی ساده، مهندس کامران خسروی در یک سانحه‌ی رانندگی کشته می‌شد. به همین راحتی، و تمام.»

این جمله آغازینِ داستان، که دقایقی قبل از اجرا شدنش، توسط راوی سوم‌شخص محدود به ذهنِ کامران بیان می‌شود، این‌طور القا می‌کند کامران از ملال و یکنواختی زندگی به جایی رسیده است که به فکر راه‌های پیچیده جهت خلاصی خود و رفتن به سمت زندگی ایده‌آل است. رویاهای مطلوب او با توجه به متن، نقیضِ چیزهایی است که حس می‌کند حق او بوده و از او سلب شده است؛ مثلاً به هیچ‌کس جواب پس ندهد، کتاب بخواند، طلوع آفتاب را تماشا کند، ورزش کند، کلاس موسیقی برود، مجبور نباشد به مراسم ختم اقوام دور برود، رها باشد و مسائلی از این دست. در ادامه‌ی داستان با رفت و برگشت‌های زمانی تلاش شده تا برای خواننده مشخص کند این تصمیم چرا گرفته شده است و چگونه به اجرا در خواهد آمد و نهایتاً چه تأثیری در زندگی سوژه خواهد داشت.

به موفقیت و ناکامی متن در ارائه پاسخ این سوالات در ادامه مطلب خواهم پرداخت اما قبل از آن باید عرض کنم بخش اول داستان این قابلیت را داشت که خواننده را به خود جذب کند و این نقطه قوتی برای آن محسوب می‌شود اما پس از آن تلاش‌های به کار گرفته شده به‌زعم من نتوانسته است مطلوب واقع شود.

********

یعقوب یادعلی متولد سال 1349 در نجف‌آباد اصفهان است. در رشته فیلم‌سازی در دانشکده صداوسیما فارغ‌التحصیل و در همین سازمان مشغول به کار شد. اولین مجموعه داستان کوتاه خود را در سال 1377 به چاپ رساند و یکی از داستان‌های مجموعه داستان دومش در سال 1381 به عنوان داستان کوتاه برگزیده از طرف بنیاد گلشیری معرفی شد. اولین رمان ایشان «آداب بی‌قراری» در سال 1383 منتشر و سال پس از آن توانست به‌صورت مشترک با رمان «آبی‌تر از گناه» برنده جایزه گلشیری شود. پس از آن در ابتدای سال 1385 به اتهام توهین به قوم لُر در همین کتاب، بازداشت و دو ماه را در زندان سپری کرد. او بالاخره در سال 1391 از این اتهام تبرئه شد. از او کتاب‌های «آداب دنیا» (1395)، «متغیر منصور» (1397) و «آمرزش زمینی» (1398) منتشر شده است.

.........

مشخصات کتاب من: انتشارات نیلوفر، چاپ دوم زمستان 1384، تیراژ 2200 نسخه، 172 صفحه.

پ ن 1: نمره من به کتاب 3 از 5 است. گروه A (نمره در گودریدز 3.28 )

پ ن 2: کتاب بعدی «خواهرم قاتل زنجیره‌ای» اثر اویینکان بریت وِیت (نشر ققنوس) خواهد بود. در پُست بعدی البته انتخابات خواهیم داشت.

  

مردی که نگریخت!

همه شواهدی که در داستان بیان می‌شود حاکی از میل به عصیان در کامران خسروی است. درست است که دلایل و علل شکل‌گیری این میل به خوبی شکافته نمی‌شود اما به‌هرحال برای خواننده مواجه شدن با چنین شخصیتی و یا بهتر بگویم چنان میلی به عصیان، امر غریبی نیست. اطراف ما پر است از این امیالِ سرکش و آماده برای عصیان.

جامعه برای مقابله با این احساسات در میان اعضای خود اقداماتی را انجام می‌دهد: آموزش و فرایند اجتماعی‌شدن، قانون و ترویج پایبندی به آن، گسترش حس مسئولیت‌پذیری اجتماعی و اخلاقی. در واقع وقتی یکی از اعضای سیستم می‌خواهد عملی خارج از قاعده انجام دهد و از مسئولیت‌های خود شانه خالی کند به‌واسطه آن فرایند اجتماعی‌شدن دچار احساس گناه و عذاب وجدان می‌شود. 

در داستان چیزی بیان نمی‌شود مبنی بر اینکه روزگاری کامران مثلاً چنین و چنان بوده اما حالا در زندگی مشترک دچار چنین افولی شده است و این احساس شکست او را به فرار سوق دهد. اتفاقاً بالعکس، در زمان حال روایت موقعیتی دارد که عده‌ای چاپلوسی‌اش را می‌کنند و به او احترام می‌گذارند. همسرش هم که توقع چندانی ندارد یا لااقل در داستان چیزی از این توقعات بیان نمی‌شود. قید و بندهایی که در داستان طرح می‌شود انصافاً قید و بند نیستند! این همان واقعیت مسئولیت‌گریزی ماست که در قالب میل به رها شدن خودش را نشان می‌دهد. پس تصمیم او یک «عصیان» به معنای واقعی کلمه تلقی نمی‌شود بلکه بیشتر به یک بازیگوشی سرخوشانه می‌ماند. چرا؟

به کجا شوم گریزان!؟

این‌طور به نظرم می‌رسد که فرایند عصیان وقتی به سرانجام می‌رسد که فرد عاصی واقف باشد که موقعیتِ دلخواه او چیست و کجاست و چه کیفیتی دارد. تصور کنید ما از موقعیت «الف» رضایت نداریم؛ قدم اول برای تغییر می‌تواند این باشد که موقعیت «ب» را در ذهن خود بپرورانیم به‌نحوی که بتوانیم آن را تعریف کنیم و تفاوت‌ها و علل برتری آن بر موقعیت «الف» حداقل در ذهن خودمان شفاف باشد. اگر فقط به این اکتفا شود که هر موقعیتی که «الف» نباشد بهتر از «الف» خواهد بود ما همواره در «الف» خواهیم ماند! شاید هم بدتر!! به قول شاعر بزرگ‌مان مهدی اخوان ثالث:

«تا گشودم چشم، دیدم تشنه‌لب بر ساحل خشک کشف رودم»

در رمان زنگبار یا دلیل آخر (که اولین کتابی است که در وبلاگ در موردش نوشتم و عنوان وبلاگ را هم از همان کتاب اخذ کرده‌ام) یکی از شخصیت‌هایی که اتفاقاً به دنبال فرار از وضعیت موجودش بود پدر خود را چنین توصیف می‌کرد:

«آدم باید از اینجا برود، اما باید به جایی هم برسد. پدر هم می‌خواست از اینجا فرار کند اما همه‌اش می‌رفت وسط دریا، بی‌هدف. وقتی آدم غیر از وسط دریا جایی نخواهد برود ناچار هر بار برمی‌گردد. پسر با خود می‌گفت آدم فقط وقتی می‌تواند از اینجا کنده شده باشد که آن طرف دریا به خشکی برسد.»

وقتی نمی‌دانیم دقیقاً به کجا باید برویم، طبیعتاً جایی نمی‌رویم و همین جا می‌مانیم. منظور موقعیت مکانی نیست بلکه «تغییر» است. حتماً دیده‌اید کسانی را که هزاران کیلومتر جابجا شده‌اند اما دریغ از یک میلیمتر تغییر! به همین دلیل است که کامران خسروی منطقاً نمی‌تواند در عصیان خود موفق باشد و یا حتی اجرای آن را کلید بزند. از این زاویه انتخاب نویسنده برای پایان‌بندی داستان قابل قبول است. البته کاش در نحوه رسیدن به آن جور دیگری عمل می‌شد. سعی می‌کنم در ادامه به صورت تلگرافی برداشت‌های خودم را در این رابطه بیان کنم.

نکته‌ها و برداشت‌ها و برش‌ها

1) نام رمان‌های ایرانی عموماً زیبا هستند و مستقلاً می‌تواند موجبات لذت خواننده را مهیا کند. این امر نیکویی است. نیکوتر آن است که خیلی هم از متن داستان استقلال نداشته باشد!

2) شخصیت کامران با توجه به اینکه چندان غریبه نیست برای خواننده قابل هضم است اما شخصیت‌های فرعی عمدتاً سوالات زیادی را در ذهن خواننده ایجاد می‌کنند. البته خود کامران هم پیچ‌وتاب‌هایی  دارد که برای من برخی از آنها، هم تازگی داشت و هم قابل درک نبود. مثلاً حواشی مربوطه به اولین رابطه جنسی‌ با همسرش و آن سنگی که به عنوان یادگاری در اولین سالگرد ازدواج به همسرش هدیه می‌دهد. در ص50 راوی سوم‌شخص هم آن را یک «عمل جنون‌آمیزِ درک‌نشدنی» خطاب می‌کند؛ یعنی جایی که راوی دانای کل (حتی محدود) برایش درک‌نشدنی باشد تکلیف منِ خواننده مشخص است.

3) زمانی که ما به روستا (حتی شهرهای کوچک) می‌رویم گاهی متعجب می‌شویم که چگونه آمار رفت‌وآمدها و اقدامات ریز و درشت‌مان توسط اقوام و همسایگان مورد عنایت و ثبت و ضبط واقع می‌شود! این نبود حریم خصوصی عمدتاً مایه خنده ما می‌شود. البته همین که نویسنده برای فرار از این مشکل، خانه‌ی تاجماه و علی‌سینا را تک‌افتاده و کمی دورتر از باقی خانه‌ها جانمایی می‌کند برای منِ خواننده کمی مایه دلگرمی است (امیدوارکننده است) ولی خُب... باز هم نمی‌گنجد! یعنی این مهندسی که به تصریحِ متن در نگاه روستاییان پولِ مجسم است و به شدت مورد توجه، به هیچ عنوان نمی‌تواند با ماشین به درِ آن خانه برود و بچه‌ها هم با ماشین و شکلات و اینا مشغول بشوند و حرفی هم پشت سرش درنیاید!

4) کاش این قسمت‌های مرتبط با بند بالا طوری روایت می‌شد که گویی این‌ها هم رویاها و تمناهای ذهنی کامران است. هم مشکل بالا برطرف می‌شد و هم شخصیت کامران همگن‌تر می‌شد (آدمی که اهل عمل نیست!) و پایان‌بندی هم مقبول‌تر می‌شد. شاید این‌جوری نویسنده هم حبس نمی‌کشید!

5) به خاطر آن سنگِ هدیه قاعدتاً کامران باید به روانشناس مراجعه کند اما وقتی در فرازهای انتهایی داستان، فریبا از گم‌شدن یک شیء بااهمیت در فرایند اسباب‌کشی سخن می‌گوید و منِ خواننده نیز مطمئنم که آن سنگ یکی از اقلام گمشده است، ناغافل از جفت شدن تیر و تخته خنده‌ام می‌گیرد همانگونه که این زوج به این «دیوانگی مشترک» می‌خندیده‌اند.

6) هر تنیده شدنی از خیال و واقعیت لزوماً موفقیت‌آمیز از کار درنمی‌آید. غافل‌گیری در پایان داستان هم همیشه نشانه‌ی توفیق نیست. قدیم‌ها برخی از دوستان‌مان شروع به تعریف وقایعی می‌کردند که ما را به حیرت می‌انداخت اما وقتی به اوج می‌رسیدند ناگهان می‌گفتند به اینجا که رسیدیم از خواب پریدیم! سلیقه من خیلی با این نوع غافل‌گیری سازگار نیست.

7) بخش اول و دوم عمدتاً واقع‌گرایانه روایت می‌شود اما ناگهان به سمتی حرکت می‌کنیم که گویی همه اینها (لااقل بخش دوم به بعد) در عالم واقع رخ نداده است. شاید بهتر بود پایان بخش اول به ابتدای بخش دوم منتقل می‌شد تا بدین‌ترتیب این بخش‌های بعدی واریانت‌هایی متفاوت و ممکن‌الوقوع تلقی گردد مثل شاخه‌هایی که از تنه بخش اول جدا می‌شود.

8) شخصیت «ناهید» مرا به یاد «صفورا» در رمان «کافه پیانو» می‌اندازد. البته کمی دمِ‌دستی‌تر... و با آن تمهیداتی که برای به پایان رساندن داستان تدارک دیده شد (تبدیل شدن از یک شخصیت عینی به یک شخصیت ذهنی) بیشتر به یاد سریال «او یک فرشته بود» افتادم.

9) از کامران بعید بود! صحنه مربوط به خوابیدن ناهید در خانه او مد نظرم هست... البته با توجه به خارج شدن این شخصیت از مرز واقعیت و ورود به عرصه خیال در اواخر داستان، می‌توان به موقعیت‌شناسی  و سوژه‌شناسی کامران آفرین گفت!

10) حضور کامران در کافی‌شاپ و شنیدن گفتگوی دو جوان دانشجو با آن خانم که ظاهراً مشغول چانه‌زنی بر سر قیمت خدمات و... هستند برای من جای تعجب داشت چون معمولاً این‌گونه مباحث جایش در کافی‌شاپ نیست. حق می‌دهم که طبعاً کنار خیابان جای سختی برای روایت این صحنه است.

11) در ص33 اعداد و ارقامی عنوان می‌شود که نشان می‌دهد کامران 33 ساله است ولی در صفحات 40 و 63 صراحتاً از سن 38‌سالگی کامران صحبت می‌شود.

12) در ص49 سطر نهم کلامی از دهان کامران خارج می‌شود که ارتباطی با دیالوگ قبلی همسرش ندارد و صرفاً ادامه افکار ذهنی اوست که توسط راوی بیان می‌شود. این سطر هم می‌بایست توسط راوی بیان می‌شد و نه در قالب ادامه دیالوگ. مشابه این اتفاق در ص59 انتهای صفحه رخ می‌دهد؛ در ذهن راوی گفتگویی یادآوری می‌شود و صدای زنگ آن را ناتمام می‌گذارد. صدای زنگ با آن گفتگو در یک زمان نیستند و قاعدتاً صدای زنگ نمی‌تواند گفتگو را ناتمام بگذارد.

13) راوی داستان در ص54 در سطر یازدهم عنوان می‌کند «پیشترها، وقتی هنوز آدم بود»... یعنی الان آدم نیست!؟ ظاهراً خود راوی هم نمی‌دانسته که قرار است در آینده خیلی از این اتفاقات که قصد انجامش را دارد انجام نمی‌دهد!

14) مورچه‌ها چندبار حضور پیدا می‌کنند. حضورشان بی‌حکمت نیست. ما در مقابل این کهکشان‌ها که نه، بلکه در مقابل همین دنیا خیلی ناچیز و کوچک هستیم. عمدتاً به لاشه سوسک یا تکه قندی مشغولیم و همه دنیای ما همان است.

15) یک صحنه تکراری دیگر بچه و توپ است که در بخش دوم چند بار روی بالکن خانه روبرویی و در بخش سوم در کنار جاده ظاهر می‌شوند. صحنه‌ای فرویدی است که تحلیل آن را می‌گذارم برای دوستانی که پس از این کتاب را خواهند خواند.

16) از داستان‌هایی که تا الان با ایده‌ی فرار از وضعیت موجود خوانده و در موردش نوشته‌ام می‌توان به «فرار کن خرگوش» و «زنی که گریخت» اشاره کرد.