پرواز بر فراز آشیانه فاخته - کن کیسی

مقدمه اول: می‌توان گفت این کتاب به واسطه فیلمی که از آن اقتباس شد در میان ما شناخته شده است... همان فیلمی که نامش در هنگام دوبله تغییر کرد و شد «دیوانه از قفس پرید». فیلم را خیلی از شما دیده‌اید اما به نظر نمی‌رسد کتاب در ایران متناسب با قوتش، چندان خوانده شده باشد. علیرغم اینکه لااقل دو بار ترجمه شده و در دسترس است.

مقدمه دوم: با توجه به جمیع شرایط (چاپ و ترجمه‌ای که من داشتم) به نظر می‌رسید که خواندن این کتاب با توجه به حجمش و آن فونتِ کمی از حد نرمال ریزترش، به درازا بیانجامد و... اما باز هم ثابت شد که کتابِ خوب، خودش زمانِ خواندنش را مهیا می‌کند! و چه‌قدر هم وصفِ حال بود!!

مقدمه سوم: دیدنِ فیلم کفایت نمی‌کند... علیرغم موفقیت فیلم و پنج اسکاری که کسب کرد... واقعاً فیلم خوبی بود اما باز هم خواندن کتاب قابل توصیه است. راوی داستان در کتاب با فیلم متفاوت است و می‌تواند تجربه کاملاً متفاوتی باشد. خود دانید! 

******

وقایع داستان عمدتاً در بیمارستانی روانی در یکی از ایالات آمریکا می‌گذرد و راوی آن سرخ‌پوست قوی‌هیکلی به نام «رئیس برامدن» است که قدیمی‌ترین بیمار بخش مورد نظر در این تیمارستان محسوب می‌شود؛بخشی که تحت کنترل پرستاری به نام خانم «راچد» است. راوی داستان را از زمانی آغاز می‌کند که بیماری به نام «مک‌مورفی» وارد بخش می‌شود. او یک زندانی پر شر و شور است که مسئولین زندانِ ایالتی برای بررسی و ارزیابی وضعیت روانی و در نهایت نگهداریش، به این تیمارستان اعزام کرده‌اند. مک‌مورفی هم از این انتقال خشنود است چون شرایط این بخش را بسیار بهتر از زندان و کار اجباری در مزرعه نخودفرنگی ارزیابی می‌کند.

مک مورفی خیلی زود متوجه می‌شود هرچند در نگاه اول همه چیز در راستای درمان و آسایش بیماران در نظر گرفته شده اما زیر پوسته‌ی ظاهری، شأن انسانی آدم‌هایی که در این بخش زندگی می‌کنند به هیچ عنوان رعایت نمی‌شود و به مرور درمی‌یابد از چاله‌ای کم‌عمق و موقت به چاهی عمیق و بی‌انتها فرو افتاده است.

با ورود او که به سبک زندگی دلخواه و ارزش‌های فردی خود پایبند است و قالب‌های دستوری را برنمی‌تابد، نظمِ نهادینه شده قبلی که در واقع به همت پرستار راچد برپا شده به چالش کشیده می‌شود. مبارزه این دو شخصیت در چند راند ادامه می‌یابد و کتاب، روایتی از این نبردِ نابرابر، آموزنده، تکان‌دهنده و در عین‌حال جذاب پیشِ روی ما قرار می‌دهد.

در ادامه‌ی مطلب به برخی نکات پیرامون کتاب خواهم پرداخت.

******

کن کیسی (1935-2001) زندگینامه قابل توجهی دارد! او جایگاه خود را در حد واسط نسل بیت دهه 50 و هیپی‌های دهه 60 ارزیابی می‌کند. این کتاب اولین اثر اوست که پس از اتمام دوره نویسندگی خلاق در دانشگاه استنفورد آن را آغاز کرد. او تجربه کار در بیمارستان روانی و شرکت داوطلبانه در مطالعاتی که شامل آزمایش مصرف داروهای روان‌گردان بود، در کارنامه خود دارد. در سال 1965 به دلیل همراه داشتن ماری‌جوانا و حواشی آن دستگیر و پنج ماه زندانی شد. البته در ادامه تغییراتی در سبک زندگی خود اعمال کرد و... «پرواز بر فراز آشیانه فاخته» در سال 1962 و در دوره اول زندگی او و در فضایی کاملاً متناسب نگاشته شد و موفقیت قابل توجهی هم داشت. اقتباس سینمایی از کتاب در سال 1975 به کارگردانی میلوش فورمن صورت پذیرفت. کتاب و فیلم هر دو در فهرست‌های مختلف تهیه شده برای معرفی آثار برتر حضور دارند. به غیر از این کتاب اثر دیگری از همین نویسنده (گاهی اوقات یک مفهوم بزرگ/سال چاپ 1964) در لیست هزار و یک کتابی که قبل از مرگ باید خواند حضور دارد که خوانندگان و منتقدان در اینکه کدام یک از این دو کتاب بهترین اثر نویسنده است اتفاق نظر ندارند!  

...................

مشخصات کتاب من: ترجمه سعید باستانی، انتشارات هاشمی، چاپ اول 1384 (اولین چاپ انتشارات نیل 1355) ، تیراژ 2200 نسخه، 368 صفحه.

پ ن 1: نمره من به کتاب ۴.۸  از 5 است. گروه A (نمره در گودریدز 4.2 و در سایت آمازون 4.7)

پ ن 2: برنامه‌های بعدی بدین‌ترتیب خواهد بود: دشمنان (باشویس سینگر)، ملکوت (بهرام صادقی)، استخوانهای دوست داشتنی (آلیس زیبولد)، ژاله‌کش (ادویج دانتیگا).

پ ن 3: چند معرفی و مطلب قابل توجه در مورد این کتاب: خانم سمیه کاظمی در کتاب‌نیوز، مصاحبه با مترجم (حسین کاظمی یزدی) در خبرگزاری کتاب ایران، خانم سارا رضایی در ویرگول.

  

برای این بهشت اجباری!

یکی از مؤلفه‌های خشونت در تیمارستان، مبحث نظارت است. تمام رفتار ساکنین بخش زیر نظر مراقبین (پرستار ارشد، پرستاران و پزشکان و ...) است. کتاب در زمانی نوشته شده است که هنوز دوربین‌های نظارتی به این سبکی که الان می‌بینیم وجود نداشت و این مسئله را با دیوار شیشه‌ای بین اتاق پرستاران و بیماران نشان می‌دهد. مراقبین آن طرف و بیماران این طرف. اما فقط همین!؟ خیر! دفتری جهت ثبت وقایع تدارک دیده شده که هرگاه یکی از بیماران حرفی بزند یا هر رفتار مشکوکی انجام دهد، دیگران می‌توانند آن را در این دفتر بنویسند. هرکس زودتر چنین موردی را گزارش کند تشویق می‌شود و مثلاً اجازه دارد دیرتر از دیگران از خواب بلند شود و... بدین‌ترتیب یک نظارت عمومی همه‌جانبه و خشن در بخش حکمفرما شده است و طبعاً هیچ کسی به دیگری اعتماد ندارد. ساکنین بخش توجیه شده‌اند که این عمل آنها (جاسوسی) برای درمان فردی که خبرچینیِ او را کرده‌اند مفید است و بدین‌ترتیب نظم و نظام حاکم بر آسایشگاه تداوم می‌یابد.

البته در توهمات راوی چیزهای دیگری هم وجود دارد؛ مثلاً وجود دستگاه‌های پیشرفته در داخل دیوارها که همه امور را به سمع و نظر مراقبین می‌رساند. او حتی در داخل کپسول‌های دارو، مصنوعات تکنولوژیک جهت کنترل و نظارت و... را مشاهده می‌کند. این توهمان طبعاً ناشی از ترس نهادینه شده در محیط بخش است که راوی و امثال او را بیشتر از پیش در خود فرو می‌برد.

به نظر می‌رسد نویسنده نوعِ استفاده از تکنولوژی را در راستای کنترل هرچه بیشتر شهروندان، به ویژه آنان که سبک متفاوتی از زندگی را طلب می‌کنند، ارزیابی می‌کند. در نقطه مقابل تاکیداتی بر رجوع به طبیعت و زندگی طبیعی هم به عنوان راه جایگزین در داستان ارائه می‌شود. اما با همه‌ی این احوال آیا نوک پیکان انتقاد نویسنده به سمت «کلیت» جامعه مدرن است؟ اگر آن را در این مباحث (نظامی که می‌خواهد همه شئونات زندگی را کنترل و همسان‌سازی کند) خلاصه کنیم البته چنین است ولی در باب «کلیت» برداشت من این نیست. نوک پیکان به سمت همین تبعات منفی از جمله تلاش برای یکسان سازی و قرار دادن در چهارچوبی است که در حال حاضر مقبول اجتماع یا گروه حاکم است که بطور خلاصه میشود همان بهشت اجباری.

پایه اعتراضات و تحرکات مک‌مورفی بر فرد و فردگرایی و اولویتش بر جمع، و حقوق انسانی هر فرد استوار است و این موارد همگی از محصولات دوران مدرن است. و از طرف دیگر بدون برخی پیشرفت‌های تکنولوژیک شاید هیچ‌گاه این مفاهیم (به شکل امروزین آن) متولد یا فراگیر نمی‌شد. طبعاً هر امر جدیدی با خود مسائلی جدید پدید می‌آورد که باید برای آنها راه‌حلی اندیشید. اگر اینگونه نبود که جوامع به مردابی راکد بدل می‌شدند.

برای تغییر مغزها که پوسیدند!

برای خواننده کتاب یا بیننده فیلم ممکن است این سؤال پیش بیاید که پرستار راچد یک فردِ مورددار اما مستقل محسوب می‌شود یا او نماد و نماینده‌ای از یک دستگاه (به قول راوی) است. در کتاب و از نگاه راوی که به نظر می‌رسد او نمادی از دستگاه یا نظام حاکم باشد.

دکترهای متعددی در این سالها به بخش آمده و رفته‌اند اما پرستار راچد، همیشه ماندگار و پابرجاست. او کاملاً بر پزشکان و مسئولان تسلط دارد. در داستان تعدادی مشاور و پزشک حضور دارند که همگی تلاش می‌کنند در نظرات خود خواسته‌های پرستار را در نظر بگیرند و همسو با نیات او نظر کارشناسی خود را ارائه بدهند. پرستار با آن سردی و برودتی که دارد، مثل بوروکراسی می‌ماند که بر کارگزارانش احاطه دارد.

او جزئی از نظم حاکم است و به قول راوی مسئله تنها او نیست بلکه: «این تمام دستگاه است که قدرت بزرگ و واقعی در این میان است و پرستار فقط یکی از عمال زیردست این دستگاه است». اما به هرحال سیستم قائم بر چنین اجزائی است. پرستار راچد به عنوان یک فرد خصوصیات خاصی دارد که او را از همکاران دیگرش متمایز می‌کند که مهمترین آن نفرت عجیبی است که در وجودش انباشته شده است. فقط کافیست روش استخدام کارمندان سیاه‌پوستی که در امور اجرایی بخش مشغولند را مرور کنیم: او به دنبال کسانی است که در وجودشان نفرت شدیدی موج می‌زند. مثلاً یکی از آنها در کودکی شاهد شکنجه‌هایی بوده که چند سفیدپوست به سر پدرش آورده و او را کشته‌اند... لذا منتظر فرصتی است که دق دلی خود را بر سر دیگران خالی کند و او سوژه‌ایست که راچد در میان هزاران داوطلبِ کار جستجو می‌کند. ظاهراً این‌گونه است که باتوم و ابزار خشونت را به دست کسانی می‌سپرند که در کاربرد آن نه تنها تأملی نکنند بلکه از آن لذت هم ببرند. خودِ راچد هم احتمالاً با این رویکرد انتخاب شده است و طبعاً همین مسیر را ادامه می‌دهد.

وظیفه راچد همسو کردن بخش خود با جامعه‌ی بزرگتر است. گاهی برخی افراد در جامعه دچار نقص می‌شوند؛ نقص به معنای ناسازگار شدن با هنجارهای اجتماع، آنگاه این موارد باید برای اصلاح و تعمیر یا به زندان بروند یا به تیمارستان. راچد در اینگونه موارد دوشادوش کسان دیگری که عمل سازگار کردن را در دنیای بیرون انجام می‌دهند، کار می‌کند. راوی به مجموع این افراد «دستگاه» می‌گوید. تئوری کار آنها همان است که دکتر خیلی دوست دارد در موردش صحبت کند (در ترجمه تئوری مجمع درمان‌شناسی ذکر شده است) که در آن اعضای گروه عیب‌های یکدیگر را ذکر می‌کنند و نهایتاً این جمع است که تعیین می‌کند چه کاری اشتباه است و چه کاری درست. این جلسات که مواردی از آن در کتاب ذکر شده است از لحاظ روانی بسیار خشونت‌بار به نظر می‌رسد:

«من تو جلساتی بوده‌ام که پایه میزها کش آمدند و کج شدند و صندلیها گره خوردند و به هم پیچیدند و دیوارها به هم چنگول کشیدند و کشتی گرفتند تا جایی که باید عرق آنها را خشک می‌کردم. در جلساتی بوده‌ام که آن‌قدر راجع به یک مریض حرف زده‌اند که او با پوست و گوشت و استخوان متجسد شد و لخت و عور روی میز قهوه‌خوری جلویشان دراز کشید، مظلوم و تسلیم در مقابل مقاصد شیطانیشان، قبل از اینکه ولش کنند می‌بایست او را تو هزار گند و گه بمالند.»

 به همین خاطر است که برای در امان ماندن باید فردها همواره تلاش کنند خودشان را با اجتماع وفق بدهند. راچد این فرایند را کنترل و مدیریت می‌کند و از قضا مک‌مورفی با همین سازگار شدن مشکل دارد و آن را به نوعی اخته کردن فرد می‌داند.

از زاویه دیگر، جامعه ای را فرض کنیم که قوانین خوبی در آن حاکم باشد؛ همیشه تعدادی راچد به عنوان کارگزاران نظام یافت میشود که به ظاهر قوانین چسبیده و روح آن را منجمد و خشک کنند و در عمل قوانین را به ابزاری برای آزار همگان تبدیل میکنند. شاید بیراه نباشد بگوئیم چنین مغزهای پوسیده ای برای جامعه سم است.   

برای چهره ای که می خنده!

حاضرین در بخش (بیماران حاد البته) پس از مدت کوتاهی مک‌مورفی را در قامت قهرمان خود می‌بینند چرا که او در جایی که همگان به شدت از پرستار راچد ترس دارند به مقابله با او برخاسته است و حتی بر سر پیروزی خود شرط هم می‌بندد. سوابق مک‌مورفی البته که درخشان نیست! اما این چه اهمیتی دارد!؟ ذهن کمال‌گرا ممکن است قائل شود که نه، برای مبارزه با پرستار راچد باید شخصیتی قد علم کند که دامانش عاری از هرگونه لکه‌ای باشد. اگر بیماران اینگونه فکر می‌کردند باید تا ابد منتظر می‌ماندند!

نقطه قوت مک‌مورفی چیست؟ این که همواره تلاش می‌کند آن‌طور که دوست دارد و می‌پسندد زندگی کند. این که او خودش است. به چیزی که دیگران می‌پسندند تظاهر نمی‌کند و در مقابل سبک‌های تحمیلی مقاومت می‌کند. همه از پرستار و قدرت او می‌ترسند و او تلاش می‌کند تا آنها را متقاعد کند که نترسند و از فرصت‌های موجود برای ابراز وجود و ابراز نظرات واقعی خود استفاده کنند. البته در ادامه وقتی خودش هم متوجه می‌شود میزان ماندگاری او در بخش به نظر پرستار بستگی دارد و ابعاد واقعی قدرت او را درک می‌کند، دچار ترس می‌شود اما این اهمیت دارد که سعی خودش را انجام دهد.

تاکتیک‌های او خیلی پیچیده نیستند. ساده‌ی ساده. مثلاً در جایی که اثری از نشاط و خنده نیست و همه می‌ترسند حتی بخندند، کاری می‌کند که همه بخندند. او می‌داند که همین خنده‌ها مثل پتک بر سر پرستار فرود می‌آید. درست است که پیروزی‌های کوچک اولیه‌ی مک‌مورفی هیچکدام از بیماران را قانع نمی‌کند که می‌توان بر سیستم غلبه کرد و درست است که آنها (از جمله راوی) معتقدند که در نهایت برد با پرستار است؛ اما اصل اساسی مک‌مورفی به نظر من این است که هیچ‌گاه شکست‌خورده و ناامید به نظر نرسد. او می‌داند که همین، باعث می‌شود کفر «آدمهای رذلی که می‌خواهند همه‌چیز را از آنچه هست سخت‌تر کنند» را دربیاورد. او می‌داند وقتی پنجره‌ای باز شود و اندک هوای تازه‌ای به درون بیاید، این فکر در ذهن دیگران به وجود خواهد آمد که شاید دستگاه آن‌قدرها هم پرقدرت نیست.

«حالا که دیده بودیم این جور کارها ازمان برمی‌آید، چه چیزی می‌توانست مانع از تکرارش شود؟ چرا نتوانیم کارهای دیگری هم که دلمان می‌خواهد انجام دهیم؟»

او خیلی تلاش می‌کند که از کوره در نرود اما در عین‌حال تا آنجا که زورش می‌رسد تلاش می‌کند تا به جای اینکه او به وجود آنها عادت کند، کاری کند که آنها به وجود او عادت کنند!

برای حسرت  یک زندگی معمولی!

عنوان کتاب از یک ترانه کودکانه اخذ شده که در مورد تعدادی غاز سروده شده است:

یکی پرید رو به خاوران

یکی پرید رو به باختر

یکی به روی آشیون فاخته کشید پر

نام کتاب در نسخه اصلی به همین سادگی و صمیمیت کودکانه است: یکی به روی آشیون فاخته کشید پر! اما در ترجمه فارسی باصطلاح خیلی شیک و مجلسی از کار درآمده است. شاید همین وزانت ما را کمی در ارتباط با مفهوم عنوان دچار مشکل کند. شاید.

قاعدتاً پرواز را باید نشانی از آزادی تلقی کنیم. مک‌مورفی نتوانست از این مهلکه جان به در ببرد اما همانند فاخته که تخم خود را در لانه پرندگان دیگر قرار می‌دهد او نیز اندیشه آزادی را در اذهان حاضرانِ در بخش می‌کارد و می‌بینیم که در فرصت پدید آمده از غیبت موقت پرستار راچد تعدادی از آنها خود را ترخیص کرده و راوی هم به همان شکلِ معروف می‌گریزد. آزادی و بازگشت به همین زندگی معمولی انسانی که از آنها دریغ شده بود.

برای تصویر تکرار این لحظه!

فیلم را سالها قبل دیده بودم و اعتراف می‌کنم وقتی کتاب را دست گرفتم انتظار شگفت‌زده شدن را نداشتم چرا که بعد از گذشت بیش از دو دهه خیلی از صحنه‌های فیلم در ذهنم باقی مانده بود (و این نشان از قدرت فیلم دارد). اما به مرور که در داستان پیش رفتم احساس می‌کردم در حال خواندن یک رمان قابل تأمل هستم. بعد از اتمام کتاب یک نوبت دیگر فیلم را دیدم. هر دو اثر بعد از گذشت شصت سال و پنجاه سال هنوز خواندنی و دیدنی هستند.

هرگاه از یک کتاب اقتباسی سینمایی صورت می‌پذیرد، این سوال در ذهن شکل می‌گیرد که کدام قوی‌تر است؟ به نظر من این سوال (به همین شکل خام) چندان وجهی ندارد چرا که این دو مقوله در واقع دو مدیوم متفاوت هستند و هر کدام را باید با توجه به استانداردهای آن حوزه قضاوت کرد. هر کدام از این دو حوزه قابلیت‌ها و محدودیت‌های خاص خود را دارند و مقایسه آنها بدون در نظر گرفتن این تفاوت‌ها ره به جایی نمی‌برد.

نویسنده در ابتدای رمان با معرفی تک‌تک بیماران حاضر در بخش و مختصری از آنچه بر آنها رفته است ما را کاملاً با شرایط غیرانسانی بخشِ تحت نظر پرستار راچد آشنا می‌کند. به عنوان مثال یکی از بیماران که همواره در حالت ایستاده به دیوار زنجیر شده است به خاطر اشتباهی که در درمان‌های آزمایشی رخ داده به این روز افتاده است و... در فیلم این پیش‌زمینه‌ها به این درازدستی وجود ندارد و اگر کارگردان و فیلمنامه‌نویس به دنبال این مقدمه‌چینی می‌رفتند به نظر من فاتحه فیلم خوانده می‌شد. هنر فیلم در این است که پنجاه صفحه ابتدایی را در یک سکانس خلاصه می‌کند و ریتم فیلم در ادامه هم به همین ترتیب حفظ می‌شود. اما رمان نه محدودیت زمانی دارد و نه معذوریت‌های دیگر ولذا هم محیط داستان بزعم من خوفناک‌تر شده و هم پرستار راچد نفرت‌انگیز‌تر! اما آیا اگر با تمهیداتی همین دو موضوع هم‌پایه کتاب می‌شد با فیلم بهتری روبرو می‌شدیم؟! به نظرم نه! چنانچه پرستار و محیط از اینی که در فیلم می‌بینیم خوفناک‌تر و قدرتمندتر باشند مای بیننده همانند بیماران حاضر در بخش ناامید می‌شویم و احتمالاً کارگردان هم می‌بایست به دلیل ضیق وقت به «معجزه» رو بیاورد. در همین سطح هم شخصیت راچد از منفورهای تاریخ سینماست. به طور کلی می‌توان گفت چیزی که برای کتاب فضل است گاهی ممکن است برای فیلم سم باشد.

برخی تفاوت‌های دیگر بین این دو اثر ابتدا برایم اهمیت داشت اما بعد که کمی فکر کردم برای هر کدام توجیهی به ذهنم رسید. مثلاً راوی در کتاب هنگام ورود مک‌مورفی به خنده‌های واقعی او اشاره می‌کند و آن را در مقابل خنده‌های نمایشی مسئول روابط عمومی تیمارستان قرار می‌دهد که به چند بازدیدکننده شرح می‌دهد که چقدر خوشحال‌کننده است که بیمارستان‌های روانی آن روش‌های خشن قدیمی را کنار گذاشته‌اند و ما حالا یک محیط پرنشاط داریم! و راوی ما را روشن کرده است که در این محیطِ به قول ایشان پرنشاط، هیچ اثری از خنده نیست. اصولاً اولین تفاوت مک‌مورفی با دیگران در همین خنده‌هاست و به درستی توسط نویسنده پررنگ شده است. در فیلم خنده‌های ابتدایی جک نیکلسون این‌گونه به نظرم نرسید؛ بیشتر شبیه خنده‌های کسی است که می‌خواهد دیوانه به نظر برسد اما داد می‌زند که دیوانه نیست و این البته برای فیلم منطقی‌تر است.

...........................

برای این همه برای غیر تکراری!

1) جمله تقدیمیه کتاب جالب توجه است: به ویک لاول، که به من گفت اژدها وجود ندارد، آنگاه مرا به کام اژدها برد.

2) ذهن راوی تا نیمه‌های داستان خالی از توهمات ناشی از آسیب‌های روانی یا اثرات داروهایی که دریافت می‌کند نیست. او گاهی حس می‌کند که در یک مِه غلیظ فرو می‌رود؛ هم خودش و هم دیگران. منشاء این مه از نگاه او دستگاه‌های تولید مه است که از ارتش خریداری شده است. برداشت من این است که این مه وجود خارجی ندارد و بیشتر نوعی مکانیزم دفاعی برای فارغ شدن از محیط بیرون است (شاید هم اثر داروها باشد به احتمال کمتر). چرا وجود خارجی ندارد؟! چون از نیمه‌های داستان این مه ناپدید می‌شود و راوی یکی دو بار از نقش مک‌مورفی در بیرون آوردن آنها از میان مه سخن می‌گوید و یک نوبت به صراحت از اینکه به واسطه بیرون آمدن از مه بی‌دفاع شده است حرف می‌زند.       

3) اگر بخواهد کتاب با تمام زوایایش به تصویر درآید با یک سریال ده قسمتی مواجه خواهیم شد! بخصوص اگر دوربین بخواهد مانند کتاب روی رئیس برامدن قرار بگیرد. همینجا لازم است بگویم این نوع کر و لال بودن و یا به عبارتی اینگونه محذوف بودن چقدر دردناک است. خیلی قابل همزاد پنداری است!

4) وقتی مک‌مورفی وارد بخش می‌شود در همان ابتدا در بین حاضرین به دنبال کسی می‌گردد که باصطلاح ریاست خل‌وچل‌ها را دارد و بالاخره یکی از آنها هاردینگ را به عنوان رئیس معرفی می‌کند و او با این شخص شروع به کل‌کل می‌کند تا معلوم شود چه کسی دیوانه‌تر و مستحق ریاست است. مک‌مورفی از رای خود به آیزنهاور سخن می‌گوید و آن را به نشانه برتری خود رو می‌کند! هاردینگ در مقابل از دو نوبت رأی دادنش به آیزنهاور می‌گوید و مک‌مورفی از قصد خود برای رای دادن به آیزنهاور در انتخاب نوامبر آینده پرده‌برداری می‌کند و این را که بیان می‌کندیزنهاور در انتخابات نوامبر هاردینگ سپر می‌اندازد: من جلوی این آدم دیوانه لنگ می‌اندازم!

5) بخش مربوط به رای‌گیری برای تغییر ساعت تلویزیون و دیدن مسابقات بیس‌بال خیلی جالب است. تلاش مجدانه‌ی مک‌مورفی برای بالا رفتن دستان بیماران... «دست بزرگ و قرمز مک‌مورفی تو مِه فرو می‌رود و دست مردها را یکی یکی می‌چسبد و آنها را از تو مِه بیرون می‌کشد. باید به زور آنها را بیرون بکشد چون نورِ بیرون چشم‌هاشان را می‌زند. اولی، دومی، آن‌وقت سومی...از این سر تا آن سر صف، حادها را از تو مِه بیرون می‌کشد تا جایی‌که همه‌ی دست‌ها بالاست، هر بیست نفرشان. آنها فقط برای ]حق دیدن[ تلویزیون نیست که دستهاشان را بلند کرده‌اند، بلکه منظورشان ضدیت با پرستار کل هم هست. ضدیت با او که خیال داشت مک‌مورفی را بفرستد پهلوی زنجیریها. ضدیت با اویی که سالهاست چرند گفته و بازی درآورده و تو سرشان زده است.»

6) در ادامه بند فوق وقتی پرستار جرزنی می‌کند واکنش آنها آموزنده است: جلوی تلویزیون خاموش می‌نشینند و به همان میزان که انگار واقعاً در حال دیدن مسابقه هستند از خود هیجان نشان می‌دهند و شادی می‌کنند. این خیلی آموزنده است. هیچ چیز مثل این هیجان و شادی‌های دسته جمعی حالِ راچدها را نمی‌گیرد.

7) مک‌مورفی آنطور که خود می‌گوید زمانی یک هیزم‌شکن مفلوک بوده و پس از آن به ارتش رفته و در آنجا استعدادش در قمار کشف شده است! بعد از جنگ کره از ارتش بیرون آمده و به قماربازی دوره‌گرد تبدیل شده است. مشخصه اصلی او این است که سبک زندگی خاصی را برگزیده و به همان سبک پایبند است و چون این سبک مورد پسند اکثریت نیست برچسب‌های مختلف از جمله شرارت از طرف نهادهای جامعه دریافت می‌کند. او معتقد است که همین رفتارهایش در زمان هیزم‌شکنی به هیچ وجه از طرف جامعه نامقبول ارزیابی نمی‌شد!

8) نکته تکان‌دهنده این است که خیلی از بیماران حاضر در بخش با پای خود به آنجا آمده‌اند و حتی می‌توانند به اراده خود آنجا را ترک کنند اما نظام حاکم بر بخش بلایی به سر آنها آورده است که جرئت نمی‌کنند خود را آزاد کنند! این خیلی حرف دارد.

9) آیا اولویت داشتن سبک زندگی فردی و مورد پسند برای مک‌مورفی باعث می‌شود او آدمی غیراخلاقی شود؟! داستان که این را تأیید نمی‌کند. او در بخشی از داستان خیلی راحت می‌تواند فرار کند اما به خاطر قرار و مداری که برای بیلی تدارک دیده بی‌خیال فرار می‌شود و... در واقع او جانش را برای لذت دیگری به خطر می‌اندازد.

10) آدم‌های گنده مثل مک‌مورفی برای سیستم خطرناکند... پدر راوی که رئیس یک قبیله سرخپوست بوده نیز آدم گنده‌ای بوده که در نهایت مردمِ قبیله و همسرش و البته «دستگاه» دست به دست هم دادند و او را کوچک کرده و به تسلیم کشاندند. به قول راوی: «هیچ‌کس نباید گنده باشد مگر اینکه از خود آنها باشد». در جوامع استبدادی که هیچ شخصی حتی اگر از خود آنها باشد نباید گنده باشد! این می‌شود که در انتهای کار غیر از کوتوله‌ها کسی دور و بر دیکتاتور نیست.

11) امکانات راچد در مبارزه خیلی گسترده است. یکی از آنها استفاده از برخی خصایص مردم است: «مردم به علت طبیعتی که دارند، دیر یا زود نسبت به کسی که مجانی چیزی بهشان بدهد مشکوک می‌شوند، از بابانوئل گرفته تا... و کم‌کم این سؤال برایشان پیش می‌آید که چه چیزی عاید خود آن یارو می‌شود؟» آی امان! امان!!

12) ضربه‌ای که از طریق بند فوق به مک‌مورفی وارد می‌شود خیلی سنگین است. حتی راوی که راوی است به او شک می‌کند! باقی که جای خود دارند. این چیزهایی است که ما هرجای دنیا که باشیم باید در خودمان اصلاح کنیم.

13) در راستای بند9 وقتی مک‌مورفی در معرض شوک‌های متوالی قرار می‌گیرد؛ هر بار بعد از به هوش آمدن راوی از او می‌خواهد کوتاه بیاید و به ساز زنک برقصد و خود را از شوک‌های بعدی خلاص کند، زیر بار نمی‌رود. عجیب است. او حاضر نیست قایق زندگی خود را به امید خدا ول کند.

14) نتیجه اقدامات مک‌مورفی اگرچه به خودکشی دو نفر و نفله شدن خودش انجامید اما تعدادی از بیماران از خلاء یک هفته‌ای بستری شدن راچد در بیمارستان استفاده کرده و موفق شدند خود را خلاص کنند. راوی هم که جای خود دارد. او نگذاشت که از جسم مک‌مورفی برای عبرت دادن به دیگران استفاده شود.

15) طبعاً خواننده‌ای که اهل مطالعه باشد بین خطوط اصلی این کتاب در مبحث جنون و دیوانگی و نظارت و تنبیه و آثار فیلسوف فرانسوی، میشل فوکو ارتباط بسیار نزدیکی می‌بیند. در فضای مجازی گاهی آدم حس می‌کند گویی کن کیسی در هنگام خلق داستان گوشه چشمی به آثار فوکو داشته است که البته اینگونه نیست! کتاب «تاریخ جنون» در سال 1961 و کتاب «مراقبت و تنبیه» در سال 1975 منتشر شده است و طبعاً نمی‌توان آن ارتباطی را که گفتم بین آنها برقرار کرد. به جای آن نوع دیگری از ارتباط کاملاً مشهود است: همه این آثار در فضا و زمینه‌ی متناسب اجتماعی خود خلق شده‌اند. این مباحث در بطن جامعه مطرح بود و نویسنده به نوعی و فیلسوف به نوعی دیگر به این مسائل واکنش نشان داده‌اند.

...............................

تلگراف وارده

جناب آقای میله بدون پرچم

مطلبتان طولانی. فرصت برای مطالعه کوتاه. فقط چنانچه در مطلبتان من را با مسئولین آنجا مقایسه کرده باشید: ف.ا.ک یو.

ارادتمند راچد