جلاد-– پر لاگرکویست

مقدمه اول: عوامل زیادی  وجود دارد که ممکن است به تنهایی یا دست در دست هم باعث شوند که ما از یک داستان خوشمان نیاید. یکی از آنها عدم تناسب فرم و محتوای داستان است که می‌توان این عدم تناسب را طیفی در نظر گرفت که یک سر آن مواردی است که فرم بر محتوا غلبه تام و تمام دارد، به این معنا که خواننده حس می‌کند (درست یا به غلط) فقط با بازی‌های فرمی و تکنیکی روبروست و سر دیگر طیف مواردی است که محتوا بر فرم غلبه دارد و خواننده احساس می‌کند نویسنده بیشتر از آن‌که به دنبال خلق داستان باشد به دنبال انتقال پیامی است که دغدغه ذهنی اوست.

مقدمه دوم: برخی اشعار قدمای ما و معاصران حکایت از این دارد که در جامعه ما توجه به ظواهر و غفلت از اصل قضیه ریشه‌های قدرتمندی دارد. لذا اصلاً جای تعجب نیست که محتسبان حوزه نشر به این توجه دارند که مبادا شخصیت‌های داستانی مشروب میل کنند و یا خدای ناکرده در متن اسمی یا اشاره‌ای به اعضایی از بدن که کاربرد دوگانه دارد شده باشد و از آن طرف چشمشان به روی فاجعه‌ای چون دزدی ادبی کاملاً بسته است. چشمانی کاملاً بسته!

مقدمه سوم: هفت هشت سالی از خرید این کتاب گذشته است. مدت‌هاست که موقع انتخاب کتاب به نوشته‌های پشت جلذ توجه نمی‌کنم. به نظر می‌رسد این نوشته‌ها صرفاً قرار است دغدغه‌های ناشر را برای فروش برطرف کند و نه این‌که کمک‌حال خواننده برای انتخاب باشد. به‌طور کلی این نوشته‌ها اغواگرایانه هستند و نه واقع‌گرایانه.

******

این داستان حاوی دو بخش مجزاست؛ بخش اول در میخانه‌ای معمولی در قرون وسطی جریان دارد. عده‌ای مشغول نوشیدن و صحبت با یکدیگر هستند درحالیکه جلاد آن ناحیه نیز پشت یکی از میزها تنها نشسته است. حاضرین که مردمی عامی هستند، عقاید خرافی عحیب و غریبی بر زبان می‌آورند. از آن جمله می‌توان به قدرت شفابخشی جلاد یا خونِ فرد اعدام‌شده و خونی که از شمشیر جلاد می‌چکد و... اشاره کرد.

«روح شیطانی در شفا دادن معرکه می‌کند. بعضی مردم بیا و ببین چه کار می‌کنند که یک ذره گیرشان بیاید. وقتی من شب موقع رفتن خانه از نزدیک سکوی اعدام رد می‌شوم، آن‌جا یک غوغا و جنجالی است که مثل مرگ، آدم را به وحشت می‌اندازد.»

بخش دوم در مکانی مشابه (تالاری بزرگ) و زمانی معاصر (ابتدای دهه‌ی 1930) جریان دارد. در این فضای به‌نسبت مدرن، حاضرین در حال نوشیدن، عقاید و آرای خود را بر زبان می‌آورند. عقایدی که کماکان طعم و بوی خون دارند. آنها برای رسیدن به هدف خود از ریخته شدن خون دیگران ابایی ندارند. مثلاً یکی از آنها در واکنش به خبر اعدام، از آن دفاع می‌کند و معتقد است آنهایی که «بهترین» هستند زنده می‌مانند. «مردم» از نگاه آنان کسانی هستند که مانند آنها فکر می‌کنند و دیگران را باید به روشهای مختلف خفه کرد!

این بار هم جلاد در میان آنان نشسته است. حضور او نشانه‌ای از عظمت و طلوع دوران نوین است و حاضرین با افتخار خود را پیروان او قلمداد و او را ستایش می‌کنند. این بخش خیلی عیان به هیتلر که در زمان انتشار کتاب به قدرت رسیده است، اشاره دارد.  

در ادامه‌ی مطلب به داستان و البته به فاجعه‌ای که در یکی از باصطلاح ترجمه‌های کتاب رخ داده است خواهم پرداخت.

******

پر لاگرکوئیست (1891-1974) شاعر، نمایشنامه‌نویس و داستان‌نویس سوئدی و برنده جایزه نوبل ادبیات در سال 1951 است. او پس از تحصیلات مقدماتی به مدت دو سال در دانشگاه اوپسالا در هنر و ادبیات به تحصیل مشغول شد اما آن را نیمه‌کاره رها کرد و به پاریس رفت. نخستین اثرش مجموعه داستان کوتاهی بود که در سال 1912 منتشر شد و نخستین مجموعه شعرش در آستانه جنگ جهانی اول (1914) مورد توجه منتقدین قرار گرفت. جنگ تأثیر زیادی بر شکل‌گیری و تعمیق نوعی نگاه بدبینانه به انسان و جهان در او داشت؛ چرا که جنگ به راحتی می‌تواند جان میلیون‌ها انسان را بگیرد و در چنین شرایطی چگونه می‌شود از «معنا»ی زندگی سخن گفت. او دهه‌های سوم و چهارم زندگی خود را در نقاط مختلف اروپا نظیر دانمارک و فرانسه و ایتالیا گذراند. او از سال 1940 به عضویت آکادمی سوئد در آمد. اولین توجه بین‌المللی به آثار او پس از انتشار رمان «کوتوله» در سال 1944 به وجود آمد. در سال 1947 کاندیدای نوبل بود اما این جایزه را یک سال پس از انتشار «باراباس» که معروف‌ترین اثر اوست دریافت کرد. در بیانیه نوبل به «...قدرت هنری و استقلال ذهنی که با آن در شعرش تلاش می‌کند تا پاسخی برای پرسش‌های دیرپای بشر بیابد...» اشاره شده است.

رمان جلاد در سال 1933 نگاشته شده است و بیشتر بیانگر نگرانی فزاینده‌ی او درخصوص توتالیتاریسم و فراگیر شدن خشونت و بی‌رحمی در اروپاست. محور مشترک آثار او جدال بین خیر و شر و البته قدرت و دستِ بالایی است که شر در این مبارزه دارد و این موضوع در این کتاب هم قابل مشاهده است.   

...................

مشخصات کتاب: ترجمه مرحوم محمود کیانوش، انتشارات آگاه، چاپ اول بهار 1357.

پ ن 1: نمره من به کتاب 2.6 از 5 است. گروه A (نمره در گودریدز 3.52)

پ ن 2: کتاب بعدی « «فریدون سه پسر داشت» از عباس معروفی و پس از آن «اومون را» از ویکتور پلوین و «باباگوریو» از بالزاک خواهند بود. 

 

ارتفاع آب در ظروف مرتبطه یکسان است!

من کتابی را خواندم که نشر «فرهنگ آرش» به ترجمه اردوان صدقی آزاد در سال 1392 منتشر کرده است. پس از خوانش اول در مورد ترجمه‌های احتمالی دیگر کنجکاو شدم و به نسخه پی.دی.اف از ترجمه مرحوم محمود کیانوش (انتشارات آگاه در 1357) برخوردم و تصمیم گرفتم خوانش دوم را از روی این نسخه انجام دهم. نتیجه در همان ابتدا مشخص شد و به‌نوعی من را شوکه کرد! شدت شباهت به حدی بود که ابتدا گمان کردم، مترجم محترم به واسطه پاره‌ای مسائل تصمیم گرفته کارش را با نامی مستعار تجدید چاپ کند و ناشر هم این کار خیر را تسهیل کرده است ولذا چنانچه من بخواهم از این‌همانیِ آن سخن بگویم در واقع کاسه کوزه‌ی آنها را بر هم زده و کار خیرِ آنها را عیان کرده‌ام! اما بعد با کمی جستجو دیدم که این انتشارات خیلی به امور خیریه علاقه دارد و ظاهراً برای کتابهای دیگری هم اتفاقی مشابه، یعنی رونویسی از ترجمه‌ای دیگر، رخ داده است و حتی پیش از من هم در مورد رمان جلاد، کشف حقیقت صورت پذیرفته است.

پاراگراف اول کتاب از ترجمه محمود کیانوش را با هم بخوانیم:

«جلاد کنار میزی نیمه تاریک در میخانه به خوردن مشروب نشست. درشت‌اندام و نیرومند با لباس رسمی خون‌رنگش در روشنایی تک شمع دودناکی که میخانه‌دار گذاشته بود، روی میز خم شد و دستش را بر جایی از پیشانیش که داغ حرفه جلادی خورده بود، قرار داد. در فاصله‌ای از او دور میز چند پیشه‌ور محلی و کارگرانی نیم مست در ضمن خوردن مشروب با صدای بلند وراجی می‌کردند، اما هیچکس نزدیک به او ننشسته بود. دختر پیشخدمت با قدمهای بیصدا کف سنگفرش میخانه را پیمود و موقع پر کردن لیوان بزرگ او دستش لرزید. جوانک کارگری که بیصدا وارد شده بود در تاریکی مردد مانده بود، با چشمهای فراخ کرده به او خیره شد.»

و حالا با همین پاراگراف در کتابِ مربوط به نشر فرهنگ آرش مقایسه کنیم:

«جلاد کنار میزی نیمه تاریک در نوش گاهی به شادنوشی مشغول بود. درشت‌اندام و نیرومند با لباس رسمی خون‌رنگش در روشنایی تک شمع دودناکی که آن جا سوسو می‌زد، روی میز خم شد و دستش را بر جایی از پیشانیش که داغ حرفه‌ی جلادی خورده بود، قرار داد. در فاصله‌ای از او دور میز چند پیشه‌ور محلی و کارگرانی نیم مست در ضمن خوردن نوشیدنی با صدای بلند وراجی می‌کردند، اما هیچکس نزدیک به او ننشسته بود. دختر پیشخدمت با قدمهای بی‌صدا کف سنگفرش نوش گاه را پیمود و موقع پُر کردن لیوان بزرگ او دستش لرزید. جوانک کارگری که بی‌صدا وارد شده بود در تاریکی مردد مانده بود، با چشمهای فراخ کرده به او خیره شد.»

تقریباً می‌توان گفت این بیشترین سطح تفاوت در میان پاراگراف‌های کتاب است و نشان می‌دهد ایشان برای پاراگراف اول، وقت گذاشته است! بی‌معرفت! در کنار جهد لازم برای تبدیل میخانه به نوش‌گاه و مشروب به نوشیدنی و بیصدا به بی‌صدا، لااقل اشکال جمله‌ی آخر پاراگراف را هم با گذاشتن یک «و» به جای «بود» در «وارد شده بود» رفع می‌کردید تا باصطلاح حلال بشود!

من برای کار غلطی که تمیز انجام بشود احترام قائلم اما اتفاقی که اینجا رخ داده مشابه اتفاقاتی است که در حوزه‌های دیگر جامعه رخ می‌دهد. شِرتی‌کاری بدون احترام به دیگران و حتی شیطان!

چرا نباید به پشت جلد کتابها اهمیت داد!

خواننده برای انتخاب کتاب گاه به پشت جلد آن نگاهی می‌اندازد و با توجه به اطلاعاتی که از آنجا دریافت می‌کند ممکن است تصمیم نهایی خود را برای خواندن یا نخواندن و از آن مهم‌تر خریدن یا نخریدن بگیرد. طبیعتاً همین امر باعث می‌شود که ناشران بخواهند از این فرصت استفاده ببرند. ناشران باهوش و ناشرانی که آمده‌اند بمانند و سالها در این عرصه فعالیت کنند قاعدتاً باید به این قضیه نگاهی بلندمدت داشته باشند. جذب مخاطب به معنای فروختن کالای خودمان به مشتری نیست بلکه وقتی رخ می‌دهد که خواننده پس از خواندن کتاب، دوباره به شما مراجعه کند. این خیلی بدیهی است ولی بزن‌درروها البته جور دیگری عمل می‌کنند.

از این کلیات که بگذریم در این مورد خاص چه چیزهایی در پشت جلد نوشته شده است که میله را تحت‌تأثیر قرار داده است!؟ در بخشی از این متن کوتاه آمده است:

«پَر لاگرکویست نویسنده‌ی نامدار سوئدی و برنده‌ی جایزه‌ی نوبل 1951 با نگارش داستانی رمزی و سمبولیک مفهوم فلسفی شر را با نگاهی ژرف می‌کاود و حاصل آن رمانی درخشان و تکان‌دهنده است که انگیزه‌ی اصلی آکادمی نوبل برای اعطای این جایزه ارزشمند به او شد.»

در میان آثار نویسنده اگر بخواهیم دو رمان را به عنوان «انگیزه‌ی اصلی» برای آکادمی نوبل قلمداد کنیم احتمالاً به باراباس و کوتوله باید اشاره کنیم که پس از انتشار بسیار مورد توجه قرار گرفتند (باراباس تاکنون سه بار اقتباس سینمایی داشته که دو نوبت آن در همان سالهای ابتدایی انتشار اثر بوده است). رمان جلاد خیلی زود پس از انتشار به صورت نمایشنامه درآمد و همین امر در شناخته شدنش تأثیر داشت و بخصوص واکنشی که نازی‌ها نشان دادند و کتاب‌سوزان و... وگرنه از لحاظ داستانی و مؤلفه‌های رمان نقطه قوت قابل ذکری در آن نمی‌توان یافت که بتوان آن را «درخشان» و تکان‌دهنده توصیف کرد و از آن بالاتر آن را «انگیزه اصلی» آکادمی نوبل برای اهدای جایزه قلمداد کرد. این ادعایی است ابطال‌ناپذیر! چرا که باید برای رد آن به ذهن انتخاب‌کنندگان راه یافت که عملی غیرممکن است ولی شواهد و قراین نشان می‌دهد این ادعا صحیح نیست.

ضمناً دوست دارم کسانی که کتاب را خوانده‌اند در مورد باقی گزاره‌های موجود در آن چند خط قضاوت کنند. مثلاً بگویند آیا این کتاب، داستانی رمزی و سمبولیک محسوب می‌شود یا خیر؟! اگر این رمزی است پس غیررمزی چگونه است!!؟

چرا «رمان» نمره‌ی کمی گرفت؟!  

همانطور که در بالا اشاره شد این رمان با فاصله کوتاهی (حدود یک سال) به شکل نمایشنامه منتشر شد. به نظرم تصمیم درستی بوده است چرا که در هر دو بخش و در مجموع چیزی که ما به عنوان رمان می‌بینیم بیشتر شبیه نمایشنامه است. عده‌ای در بخش اول داخل میخانه (ببخشید نوش‌گاه!) دور هم نشسته‌اند و فارغ از این‌که کی هستند و چی هستند همان چیزهایی که نویسنده می‌خواهد بر زبان می‌آورند و خیلی هم مشخص نمی‌شود و مهم هم نیست که چه کسی چه حرفی را می‌زند! انگار که هر سخنی می‌تواند در هر ذهنیتی بجوشد و از هر دهانی بیرون بیاید. این آدمها در رمان، برای خواننده تجسم و تجسد پیدا نمی‌کنند. من حتی مشکوک شدم که نکند ما ورژن دوم را داریم به عنوان رمان می‌خوانیم!

در بخش دوم این اشکال بسیار بیشتر به چشم می‌آید. حاضرین پشت سر هم خطابه سر می‌دهند و میخ آخر را هم جلاد در انتها می‌کوبد که یک مونولوگ طولانی را در قالب بیانیه ایراد می‌کند.

نکته‌ها و برداشت‌ها و برش‌ها

1) این شیوه فکر کردن تازگی ندارد: «...شدت و خشونت، عالی‌ترین نحوه‌ی بروز قدرت‌های جسمی و معنوی انسان است. از صدقه‌ی سر ما بالاخره همه دارند کم‌کم این را می‌فهمند. و اگر کسی باشد که جور دیگر فکر کند، ما با اِعمال همان قدرت‌ها بالاخره متقاعدش می‌کنیم. آن وقت به ما اعتقاد پیدا می‌کند، این طور نیست؟» دیکتاتورها همگی دوست دارند که مردم به آنها اعتقاد داشته باشند به همین خاطر در این راستا بسیار بسیار تلاش می‌کنند.

2) «همان‌طور که عرض می‌کردم، ما در مورد هرکس که عقایدی غیر از عقاید ما داشته باشد، اصل اَخته کردن را با شدت اجرا می‌کنیم. اگر قرار باشد افکار ما اشاعه پیدا کند، این کار اساساً ضروری است، بله، همین که عرض می‌کنم. مسلماً هیچ کس از ما انتظار ندارد که بگذاریم این کثافت، نسل‌های آینده را آلوده بکند! اوه، نه، آقای عزیز، ما خوب می‌دانیم چه مسئولیت‌هایی داریم.» دیکتاتورها چه در صدر باشند و چه در ذیل یکی از مشخصه‌های بارزشان همین احساس مسئولیت در مقابل چیزهای موهومی همچون تاریخ، نسل‌های آینده و... است.

3) مردم از نگاه آنها تعریف مشخصی دارد... به هر کسی یا به مجموعه‌ای از افراد حاضر در یک محدوده جغرافیایی مردم نمی‌گویند... آنها تعریف مشترکی دارند:«فقط مردمی وجود دارند که مثل ما فکر می‌کنند».

4) یکی از وجوه مشترک آنها حفظ وضعیت جنگی است. آنها در چنین فضایی قادر به تنفس هستند. به همین خاطر است که به زبان می‌آورند که: «هیچ ملت سالمی نمی‌تواند بیش از ده سال بدون جنگ سر بکند وگرنه کم‌کم شروع می‌کند به خراب شدن...»

5) البته آنها هیچ‌گاه چنین چیزی را به زبان نمی‌آورند اگرچه در عمل آن را نشان می‌دهند: «چیزی که دیگران به آن ظلم می‌گویند دوست داریم. فقط نژادهای مافنگی ساقط شده هستند که می‌خواهند از ظلم آزاد بشوند. همه‌ی ملت‌های نیرومند دوست دارند که یک نفر با شلاق بالای سرشان بایستد: آنها به این وسیله پرورش پیدا می‌کنند و پیش می‌روند!»

6) خطابه جلاد مرا به یاد دکتر حاتم در ملکوتِ بهرام صادقی انداخت؛ او هم خود را وقف خواسته‌های مردم کرده بود. «به خاطر شما روح خودم را از خون پر کرده‌ام. عطشی که شما برای خون دارید بر من چیره می‌شود و کورم می‌کند، و فریاد فرمان‌های شما دیوانه‌ام می‌کند و من وحشیانه می‌دوم و مرگ و ویرانی را در سراسر زمین می‌پراکنم. من یک زندانی‌ام و شما زندان منید. از شما نمی‌توانم بگریزم.»

7) یکی از اعتقادات مسیحیت این است که مسیح برای بخشیده شدن گناهان بشر به دنیا آمد و از آن عروج کرد. او با به دوش کشیدن صلیب گناهان ما را بر دوش خود کشید و... جلاد در خطابه‌ی پایانی خود اما بدیل قابل تأملی را ارائه می‌کند؛ اینکه شیطان ناجی مردم است و همه گناهان را به دوش می‌کشد تا بار بر شانه مردم سنگینی نکند: «...ناجی شما من هستم، من با داغ اعدام بر پیشانی به سوی شما فرستاده شده‌ام...»