چه کسی پالومینو مولرو را کشت؟ – ماریو بارگاس یوسا

مقدمه اول: یکی از موضوعات محوری مورد توجه یوسا در رمان‌هایی که بنده از ایشان خوانده‌ام مسئله‌ی خشونت و ریشه‌های شکل‌گیری آن در فرد و جامعه است. در جنگ آخرزمان، نقش باورهای مذهبی و عدم شکل‌گیری گفتگو و در نتیجه شناختِ معیوب از یکدیگر، در بروز خشونت را می‌بینیم. در مرگ در آند، نقش باورهای سنتی و خرافی... در زندگی واقعی آلخاندرو مایتا نقش باورهای ایدئولوژیک و آرمانی... در سالهای سگی، نقش نظامی‌گری... در گفتگو در کاتدرال و سور بز، عشق به قدرت و دیکتاتوری... در رویای سلت هم حرص پول و البته حفظ قلمرو. در این داستان هم بزعم من موضوع اصلی همین است، هرچند که ممکن است حس کنیم مسئله‌ی اصلی معمای یک قتل است!

مقدمه دوم: داستان در یکی از شهرهای پرو به نام «تالارا» جریان دارد. حدوداً در دهه 50 قرن بیستم. وقتی اسپانیایی‌ها در این مناطقِ سرخ‌پوست‌نشین مستقر شدند؛ از اختلاط آنها با سرخ‌پوستان بومی، نژادی شکل گرفت که به آنها «مستیزو» می‌گفتند. بعدها که بردگان سیاه‌پوست از راه رسیدند حاصل اختلاطشان با اسپانیایی‌ها را «مولاتو» می‌گفتند. حالا اگر یک مستیزو با یک اسپانیایی اختلاط پیدا کند حاصل کار را «کاستیسو» و اگر یک مستیزو با یک سرخ‌پوست ازدواج کند، محصول آنها «چولو» خواهد شد. این تفکیک خیلی درازدامن‌تر از این حرف‌هاست و اسامی دیگری نظیر موریسکو، آلبینو، چینو، لوپو، بارسینو، آلباراسودو، چامیسو و... نیز برای انواع اختلاط‌های بعدی تعریف شده است. در مستعمرات چنین خط‌کشی‌های دقیقی وجود داشت. در این داستان، مقتول و «لیتوما»، چولو هستند که در نگاه دیگران نژاد حقیری است و در چندین نوبت این نگاه تحقیرآمیزِ نژادی در داستان انعکاس یافته است.      

مقدمه سوم: یکی از شخصیت‌های داستان در توجیه اعمال خود از بیماری دخترش صحبت می‌کند: دیلوژن، «خیالات آکنده از دروغ». این شخص معتقد است چیزهایی که دختر برعلیه او تعریف کرده به خاطر ابتلا به این بیماری است. دیلوژن به عنوان باورهای ثابت و نادرستی تعریف می‌شود که با واقعیت در تضاد است. هرچه‌قدر برای این افراد استدلال بیاورید یا شواهد غیرقابل انکار رو کنید آنها نمی‌توانند باورها و عقاید خود را رها کنند. آنها در مقابل، تفسیرهای خاص خودشان را ارائه می‌کنند و همین تحلیل نادرست وقایع و رویدادها باعث تقویت اختلال آنها می‌شود. یوسا این اصطلاح را در دهان یکی از شخصیت‌ها قرار می‌دهد و ما نمی‌دانیم که کاربرد آن به چه میزان درست است اما به طور قطع بعد از خواندن داستان پی خواهیم برد که مردم این شهر به درجاتی دچار این اختلال هستند!

******

داستان با حضور «لیتوما» بر سرِ صحنه‌ی یک جنایت آغاز می‌شود. لیتوما یک سرباز تازه‌کار در اداره پلیس این شهر کوچک و به نوعی وردستِ «ستوان سیلوا» رئیس کلانتری محسوب می‌شود. مقتول، مرد جوانی است که به شکل فجیعی شکنجه و به قتل رسیده است. این تیمِ دونفره می‌بایست معمای این قتل را حل کرده و آن را به سرانجام برسانند. ستوان سیلوا پلیس ماهری است و لیتومای تازه‌کار در محضر او کار یاد می‌گیرد و راوی سوم‌شخص داستان هم در بسیاری از نقاط داستان از ذهن لیتوما ما را باخبر می‌سازد و همین باعث می‌شود لیتوما یک شخصیت کلیدی در داستان باشد. یوسا چند سال بعد این شخصیت را در کتاب مرگ در آند هم به کار می‌گیرد. تا جایی که در خاطرم هست لیتوما در مرگ در آند، گروهبان شده است و آموخته‌هایش در محضر ستوان سیلوا را در آن کوهستان دهشتناک به اجرا درمی‌آورد.

آنها با کشف هویت جسد و تحقیق در مورد او آغاز می‌کنند اما مانع بزرگی جلوی راه‌شان قرار می‌گیرد. مقتول سربازِ پایگاه نیروی هوایی است و فرمانده پایگاه سرهنگی است که اجازه دسترسی این دو پلیس را به هم‌خدمتی‌ها و دیگر پرسنل پایگاه، نمی‌دهد. در این شهر کوچک شایع شده است که پلیس به دنبال حل این معما نیست چون پای «کله گنده‌ها» در میان است. در چنین فضایی کار به سختی پیش می‌رود اما خیلی زود گشایشی حاصل می‌شود و....  

من از علاقمندان داستان‌های جنایی هستم اما با خیلی از خوانندگانی که این کتاب را در ذیل این عنوان طبقه‌بندی کرده‌اند مخالف هستم و دلایل خود را در ادامه مطلب خواهم آورد.

******

در مورد یوسا قبلاً در اینجا نوشته‌ام. این هشتمین رمانی است که از این نویسنده خواندم و از این حیث رکورددار است. به خیال خودم می‌خواستم یک نمره متوسط به یوسا بدهم تا جلوی شبهه‌ی دلبستگی و وابستگی را بگیرم. به قول محسن چاوشی وای از این وابستگی! اما چه کنم!؟ در ساده‌ترین داستان‌هایش رد پای نبوغ دیده می‌شود. البته امید دارم که شاید در نوبت بعدی بتوانم این شبهه را از دامان وبلاگ پاک کنم. 

این کتاب در سال 1986 منتشر و سال بعد به انگلیسی ترجمه شده است. در مورد ترجمه‌های فارسی اثر می‌توان گفت که حداقل سه نوبت ترجمه شده اما یکی از آنها منتشر نشده است: احمد گلشیری (1383)، اسدالله امرایی (1387). ترجمه عبدالله کوثری هم همانی است که به انتشار نرسیده است.  

...................

مشخصات کتاب من: ترجمه احمد گلشیری، انتشارات نگاه، چاپ دوم 1387، تیراژ 3000 نسخه، 159صفحه.

پ ن 1: نمره من به کتاب 3.9 از 5 است. گروه A (نمره در گودریدز 3.56 نمره در آمازون 4.3)

پ ن 2: مطلب بعدی درخصوص رمان «شماره صفر» از اومبرتو اکو خواهد بود و سپس نوبت به «وردی که بره‌ها می‌خوانند» از رضا قاسمی خواهد رسید. پس از آن «بچه‌های نیمه‌شب» از سلمان رشدی، «تبصره 22» از جوزف هلر، «سه نفر در برف» از اریش کستنر.

 

چرا این رمان از نظر من یک رمان جنایی نیست!

در جایی از داستان ستوان سیلوا اظهار می‌کند که ما جواب سه سوال اصلی را می‌دانیم و فقط برخی جزئیات باقی مانده است. این سه سوال اصلی چیست؟

سوال اول، چه کسی پالومینو مولرو را کشته است؟ تقریباً می‌توان گفت آمر قتل سرهنگ میندرو است. این «تقریباً» هم به این خاطر است که ظاهراً او فقط راه را برای ستوان دوفو باز گذاشته است تا عقده‌گشایی کند. این را بر مبنای صحبت‌های سرهنگ می‌گوییم. لذا شاید عامل قتل را باید ستوان دوفو بدانیم؛ کسی که پالومینو مولرو را کشته است. در سطحی دیگر ستوان دوفو هم عامل نیست و آمر است و آن هم جایی است که لیتوما در ذهنش صحنه سوار شدن پالومینو در پشت وانت را بازسازی می‌کند: سربازان (هم‌خدمتی‌های مقتول) برای خوشامد دوفو و شاید تحت تأثیر الکل، رفیقشان را شکنجه و آزار می‌دهند. در این سطح، قاتل‌ها زیاد می‌شوند و مسئولیت، عام می‌شود.

سوال دوم چگونگی کشته شدن است... در مورد این بخش مطابق داستان عجالتاً ما حدس‌هایی می‌زنیم و یا نهایتاً به سخن سیلوا اعتماد می‌کنیم که او وقتی می‌گوید «می‌دانم»، واقعاً می‌داند... یا مثلاً به تصورات ذهنی لیتوما اعتماد می‌کنیم. در مورد این سوال فراتر از این‌ها چیزی در داستان نداریم.

سوال سوم هم چرایی این قتل است. اگر صحبت‌های دختر را ملاک قرار دهیم، سرهنگ نمی‌خواهد دخترش را از دست بدهد؛ دختری که برای او فقط دختر نیست! یک پدرِ بیمارِ وحشی که اختیار و اقتدار هم دارد و چرایی این قتل هم از همین رابطه بیمارگونه بیرون می‌آید. تازه با عنایت به دوران خدمت می‌توان داخل پرانتز گفت: ارتش چرا ندارد! بعد از بستن پرانتز فوق می‌توان روی این پاسخ، خط کشید. کدام خواننده می‌تواند قاطعانه بگوید حرف دختر درست بوده است؟! حرف‌های سرهنگ که خط بطلانی بر برخی ادعاهای دختر می‌کشد هم قابل اعتناست. لیتوما علیرغم این‌که از سرهنگ دلِ خوشی ندارد، به نظر حرف‌های او را نزدیک‌تر به حقیقت احساس می‌کند. در این صورت چرایی قتل و ریشه‌هایش را در حسادت و غرور و البته مسائل نژادی باید جست.  

از یک رمان جنایی معمولاً انتظار داریم که پاسخ سوالات فوق را در اختیار خواننده قرار بدهد ولی در این کتاب نویسنده آشکارا و عامدانه از این موضوع فاصله می‌گیرد. سوال اول با این‌که در عنوان کتاب جای گرفته است، پاسخ صریحی نمی‌یابد. پاسخ سوال دوم در ذهن کارآگاه داستان است و در مورد سوم هم موضوع تقریباً باز است. تازه نویسنده بعد از بسته شدن پرونده برگ اصلی را رو می‌کند و آن هم این است که مردمِ شهر همان‌گونه که از ابتدا در مورد پرونده تصورات خاص خودشان را داشته‌‌اند، در انتها هم علیرغم مستنداتی که پلیس ارائه کرده، داستان‌ها و دلایل خودشان را بیان می‌کنند. برای روشن شدن موضوع برای کسانی که کتاب را نخوانده‌اند به همین شهرآورد فوتبالی آخر اشاره می‌کنم؛ اگر کولینا هم بیاید با رسم شکل توضیح بدهد که برخورد توپ به دست مدافع در آن صحنه پنالتی نبوده یا بوده، باز هم کثیری از طرفداران این دو تیم معتقدند که دست‌های پشت پرده به دنبال قهرمان کردن آن یکی تیم هستند. خلاصه این‌که مردم این شهر کوچک در پرو، امکان و توانایی پذیرش واقعیات را ندارند! آنها حتی متوجه نمی‌شوند که در حال هذیان گفتن هستند... آنها همواره شاهد حقیقت را در آغوش گرفته‌اند. همان که جناب سرهنگ گفت: دیلوژن!  

چه کسی پالومینو مولرو را کشت؟!

با توجه به موارد بالا اگر این داستان فقط یک رمان جنایی بود، با مقداری تعلیق و بالا و پایین، معمایی حل می‌شد و مای خواننده در فرایند حل معما لذت می‌بردیم (بخصوص اگر این حل شدن شبیه آن چیزی که پیر مغان می‌کرد نباشد: کو به تأیید نظر حل معما می‌کرد!) و الان که خدمت شما هستم یا بعدها که شما این سطور را می‌خوانید (بله دقیقاً شمایی که پس از سالها این صفحه را می‌خوانید)، خیلی قاطع و صریح و ساده، پاسخ می‌گفتید که بله فلانی پالومینو را کشت. اما این‌گونه نیست و نقطه قوت داستان همینجاست.

یک زمانی است که مثلاً افراد یک جامعه نسبت به قشری از افراد حساسیت بالایی پیدا می‌کنند... مثلاً کشیش‌ها در مکزیکِ اوایل قرن بیستم یا همین کشیش‌ها در اسپانیای دوران جنگ داخلی... کشته شدن یک کشیش به دست آدمی عادی در این شرایط قابل پیش‌بینی است حتی اگر قاتل و مقتول هیچ شناختی نسبت به یکدیگر نداشته باشند. صرف لباس کشیشی مجوزی برای انجام قتل می‌شود. این که آن کشیش نگون‌بخت کاره‌ای باشد یا نباشد تأثیری ندارد. اما پالومینو چطور؟! او جوان عاشقی است که گیتار می‌زند و صدای گرمی هم دارد، آن هم در جامعه‌ای که موسیقی و آواز جایگاه ویژه‌ای دارد (مثل بعضی جاها نیست که افرادی با دیدن گیتار احساس کنند به حریم آنها تجاوز شده است) و آن هم در جایی مثل پادگان که سربازان لَه‌لَه می‌زنند برای چیزهایی که سختی کار را قابل تحمل کند و موسیقی و آواز این خدمت را انجام می‌دهد ولذا پالومینو (حتی با عنایت به چولو بودنش) باید در میان آنها فرد محبوبی باشد یا لااقل منفور نباشد.

مهابت تصوری که لیتوما در هنگام بردن پالومینو با وانت به ذهن می‌آورد در همین است: افرادی در قتل و شکنجه مشارکت مستقیم دارند که با مقتول دردهای مشترک زیادی دارند! و از دوستان او محسوب می‌شوند!! اما آنها به راحتی برای خوشایند مافوق مرتکب هر رذیلتی می‌شوند و آن هم درباره یکی از دوستان خود! یاللعجب. آیا این خوی درنده‌گی در وجود همه هست و در مواقعی خاص به فراخور شرایط اجازه ظهور و بروز می‌یابد؟ چه شرایطی این ظهور و بروز را تسهیل می‌کند؟ مسئولیت ما چیست؟!

با این تفاصیل پاسخ به سوال چه کسی پالومینو مولرو را کشت به این سادگی هم نیست! پای خیلی‌ها گیر است.

نکته‌ها و برداشت‌ها و برش‌ها

1) شاید بعضی‌ها بگویند من در درون خودم اگر اعتقاد به کاستی‌های فلان نژاد و یا قومیت دارم در بیرون و در عمل هیچ‌گونه تبعیضی مرتکب نمی‌شوم و از این حرف‌های ببخشید صد تا یه غاز! بله درست است که خیلی از ماها عملاً مرتکب چیزی نمی‌شویم یا فکر می‌کنیم نمی‌شویم اما شرایط که پیش بیاید ناگهان... خودمان را دریابیم!

2) در ترجمه‌ای که من خواندم یک مورد ویرایشی پرتکرار به چشم می‌خورد که انصافاً باید رفع شود. در طول کتاب سربازانی که در این پایگاه حضور دارند «خلبان» خطاب می‌شوند که انتخاب جالبی نیست. سرباز نیروهوایی بهتر است. تصور کنید به سربازصفرهای نیروی هوایی بگویند: خلبان! اگر خارج از متن داستان کسی به جای کلمه airman از خلبان استفاده کند ایرادی که ندارد هیچ بلکه انتخاب متعارفی انجام داده است اما در این متن کاملاً مشخص است که به سربازان داوطلب، به سربازان صفر اشاره دارد (مثل پالومینو) و طبعاً اطلاق واژه خلبان به آنها صحیح نیست و در داستان همچون وصله‌ای قرمز روی پارچه سفید به خواننده نگاه می‌کند!  

3) نظرتان در مورد درست از کار درآمدن پیش‌بینی فالگیر چیست؟! در مورد پیدا شدن گیتار و ارتباطش با پیدا شدن قاتل.

4) این آموزه ستوان سیلوا آویزه گوش لیتوما می‌شود: «هیچی آسون نیست، لیتوما. چیزهای راستی که به نظر خیلی راست می‌آن، اگه از تموم جنبه‌ها به‌شون نگاه کنی، اگه از نزدیک به‌شون نگاه کنی، یا اینقدرها راست نیستن یا به کلی دروغ‌ان.»  

5) اگر روزی احیاناً از من پرسیده شود مثلاً چند شخصیت داستانی را نام ببر که در عرصه‌ی «عشق» گوی سبقت را از همگنان خود ربوده باشند، یکی از گزینه‌های من همین پالومینو مولرو است! کافیست فقط به یاد بیاوریم یا تصور کنیم که فردی معاف از سربازی، صرفاً برای این که نزدیک عشق خود باشد، داوطلبانه به سربازی برود!! از طرفی واقعاً حرف بی‌شرمانه‌ای نیست اگر بگوییم کسی که قدر معافیت را نداند چنین بلایی باید به سرش بیاید!  

6) در جایی از داستان دختر (آلیسیا) در پاسخ به پیشنهاد ستوان در زمینه مراقبت و محافظت، می‌گوید که «من نیازی ندارم کسی ازم محافظت بکنه. بابام از من محافظت می‌کنه. همون برای من بسه.» این عبارت با آن چیزی که ظاهراً درخصوص سوءاستفاده پدر از دختر به میان آمده نمی‌خواند. در صحبت‌های دختر با ستوان که ما چنین چیزی نمی‌بینیم (یا نبوده یا سانسور شده) اما در صحبتهای سرهنگ و ستوان این مسئله مطرح می‌شود. یا این چیزی است که بوده و سانسور شده، یا این‌که نبوده و ستوان در گزارش خود آورده تا سرهنگ را به واکنش درآورد!

7) در همین راستای بند 6 در شهر شایع شده است که پلیس (یعنی همین سیلوا و لیتوما) موضوع قتل پالومینو را حل کرده و هر لحظه ممکن است اطلاعیه پلیس در این رابطه پخش شود و اینطور به نظر میرسد که سیلوا گزارش خود را به مافوق ارائه کرده است... من در وهله‌ی اول گمان کردم این شایعه‌ایست که خود سیلوا پخش کرده تا سرهنگ را به واکنش دربیاورد و همین طور هم می‌شود. اما در ادامه در ص130 لیتوما ارسال گزارش را تایید می‌کند. پس می‌توان حرف سرهنگ را قبول کرد که گزارش را خوانده است (ص134) و می‌توان گفت که مورد مربوط به سوءاستفاده از دختر در آن گزارش آمده است و... اما  پس چرا در ص143 از ستوان می‌خواهد این موارد را در گزارش خود نیاورد!؟ مگر گزارش نوشته و ارسال نشده است؟

8) گیتار را چه کسی پشت درِ کلانتری گذاشته است؟ طبعاً پاسخ ساده آلیسیا است چون گیتار به گفته خودش پیش اوست. به نظر من این کار سرهنگ هم می‌تواند باشد چون کمی بعد در ساحل وقتی به سراغ آنها می‌آید عنوان می‌کند صدای گیتار را شنیدم و احتمال دادم این شمائید که این وقت شب گیتار می‌زنید! یعنی اگر کار سرهنگ نباشد منطق لق این جمله به کلی از دست می‌رود!

9) داستانی که دونا آدریانا از اتفاقات بین او و ستوان برای لیتوما تعریف می‌کند قابل باور است؟! ظاهراً برای لیتوما قابل باور است... برای من که اینطور نبود... باید کنترل کنم چون احساس می‌کنم نقص دارد. به طور کلی درخواست من به عنوان خواننده از مترجمین این است که حتماً رد پایی برای موارد سانسور شده بگذارند تا خواننده‌ی پیگیر بتواند در کوتاه‌ترین زمان ممکن به حذفیات دسترسی پیدا کند. وگرنه اگر قرار باشد کل نسخه انگلیسی کتاب یا بخش اعظم آن را به دنبال حذفیات بگردیم که نمی‌شود! از اول می‌رویم سراغ نسخه اصلی!! در مورد این کتاب نسخه انگلیسی را یافته‌ام اما هنوز فرصت پیدا نکرده‌ام آن را بررسی کنم. (پ.ن: فصل آخر را از نسخه انگلیسی خواندم. احساسم کاملاً درست بود و از این بابت خرسند شدم! گفتگوی لیتوما و دونا آدریانا در باب علت تغییر خُلق ستوان سیلوا، با حذفیاتی که در نسخه‌ای که من خواندم انجام شده، تقریباً لطف خودش را از دست داده و باورپذیر هم نیست... بطور خلاصه اگر بتوان گفت این بخش از آنجا آغاز می‌شود که لیتوما از دونا آدریانا صراحتاً می‌پرسد چه اتفاقی بین او و ستوان افتاده است و... و ایشان شرح می‌دهد که ستوان چگونه وارد خانه آنها شده و او چگونه و با چه کیفیتی مبارزه‌طلبی کرده و گفته اگر می‌توانی سوره‌ای مثل سوره توماس همسرم نازل کن و حتا فراتر... و خلاصه در یک گفتگوی بامزه ستوان را سنگ روی یخ کرده است.)

10) چه چیزی دست ستوان و لیتوما را گرفت بعد از حل معما!؟ ظاهراً مقامات هم مثل مردم باور نکرده‌اند! و این طنز ماجراست: «حرومزاده‌ها!» (پ.ن: متن انگلیسی با همین اصطلاح آغاز و انجام می‌یابد: حرومزاده‌ها! منتها در ترجمه فارسی اگرچه جمله اول از لحاظ مضمونی همین را می‌رساند ولی آن یکسانی جمله آغاز و پایان متن انگلیسی را ندارد.)