صدای افتادن اشیا- خوآن گابریل واسکس

راوی داستان،«آنتونیو یامارا» مردی کلمبیایی در آستانه چهل سالگی‌ست؛ با دیدن خبر کشته شدن یک اسب آبی و حواشیِ آن در مجله، پس از مدت‌ها به یاد فردی به نام «ریکاردو لاورده» می‌افتد که زمانی نقشی مهم در زندگی او داشته است. پس از این تداعی اتفاقی، راوی ظرف مدت یک هفته به وضعیتی می‌رسد که شب و روز از حضور شبح‌گونه‌ی لاورده رهایی ندارد. او در کمال حیرت جزئیات آشنایی مختصرش با این مرد و پیامدهای دردناکی را که در زندگی او داشته است، به یاد می‌آورد. او اذعان می‌کند این یادآوری هیچ فایده‌ای به حالش ندارد و بلکه مانند وزنه‌ی سنگینی مانع از حرکت او می‌شود و یک عمل خودویرانگرانه است. در جایی خوانده است که «انسان باید داستان زندگی‌اش را در چهل‌سالگی بازگو کند» و حالا در اواسط سال 2009، چند هفته مانده به چهل‌سالگی‌اش تصمیم به این کار می‌گیرد و ماحصل البته بیشتر داستان زندگی ریکاردو لاورده است... مردی که همچون شهاب‌سنگی وارد زندگی راوی شده و او را از مدار خارج کرده است!

راوی در رشته حقوق درس خوانده است و پس از فارغ‌التحصیلی به عنوان جوان‌ترین مدرس در دانشگاه تدریس می‌کند. او در اوقات فراغتش گاهی به یک باشگاه بیلیارد در نزدیکی دانشگاه می‌رود که گاهی ریکاردو لاورده‌ای که تازه از زندان آزاد شده است هم، آنجا بازی می‌کند.  آنتونیو، روایتش را از سال 1996 و روزی که لاورده به قتل می‌رسد آغاز می‌کند.

داستان حاوی شش فصل است که هر فصل عنوان جالب و قابل تأملی دارد: سایه‌ای کشیده و یکتا، هرگز از مردگان من نخواهد بود، نگاه خیره‌ی غایبان، ما همه فراری هستیم، آنجا رفته‌ای که چی؟، بالا بالا بالا! هرکدام از این عناوین ارتباط عمیقی با محتوای آن فصل دارد.

مسائل کلیدی که در هنگام خواندن داستان به ذهن خواننده خواهد رسید میزان تسلط و تأثیرگذاری هر فرد بر سرنوشت و مسیر زندگی خود، میزان تأثیر محیط و فاکتور تصادف بر این مقوله، تنهایی انسان و ترس‌های بالقوه‌ای که می‌تواند همراه او باشد، و گذشته‌ای است که می‌تواند همچون عقده یا غده‌ای سرطانی عمل کند. در ادامه مطلب به برخی از این مسائل خواهم پرداخت.

*****

خوآن گابریل واسکس متولد سال 1973 در بوگوتا پایتخت کلمبیاست، پدر و مادرش هر دو حقوقدان بودند و او نیز در همین رشته به تحصیل ادامه داد. پایان‌نامه او با عنوان انتقام به مثابه‌ی نخستین نماد قانون در ایلیاد، توسط انتشارات دانشگاه به چاپ رسید. واسکس همانطور که از تزش مشخص است دل در گرو ادبیات و نویسندگی داشت و بلافاصله به پاریس رفت و در دانشگاه سوربن به تحصیل در رشته ادبیات آمریکای لاتین پرداخت. او به مدت 16 سال در فرانسه، بلژیک و اسپانیا زندگی کرد و نهایتاً در سال 2012 به وطن بازگشت. صدای افتادن اشیا پنجمین رمان اوست که در سال 2011 منتشر و جوایز متعدد و ارزشمندی نصیب او کرده است. 

مشخصات کتاب من: ترجمه ونداد جلیلی، نشر چشمه، چاپ دوم زمستان 1394، شمارگان 1000 نسخه، 243 صفحه.

..........

پ ن 1: نمره من به کتاب 4.1 از 5 است. گروه B (نمره در سایت گودریدز 3.78 از مجموع 12279 رای و در سایت آمازون 4 از 5 است)

پ ن 2: عنوان تز نویسنده را از این جهت آوردم که در همین داستان با پایان‌نامه خودش شوخی جالبی انجام می‌دهد. زمانی که در صفحات پایانی کتاب، راوی به پیغام‌های روی پیغام‌گیر تلفنش گوش می‌دهد یکی از تماس‌ها از دبیرخانه دانشگاه است که از او می‌خواهند تمایلش را برای استاد راهنما شدن برای یک پایان‌نامه با چنین موضوعی اعلام کند. راوی با صفت «طرحی چرند» از آن یاد می‌کند!

پ ن 3: کتاب بعدی اندازه‌گیری دنیا اثر دانیل کلمان خواهد بود. پس از آن به سراغ سومین پلیس (فلن اوبراین) و ذرت سرخ (مو یان) خواهم رفت.

 

آیا ما در یک داستان نئوناتورالیستی زندگی می‌کنیم!؟

دوستانی که این صفحات را دنبال می‌کنند احتمالاً این تیتر برایشان آشناست. تیتری مشابه در مطلب موش‌ها و آدم‌ها آورده بودم. تصادف جالبی است که این دو کتاب را با فاصله کوتاهی از یکدیگر خوانده‌ام. اینجا هم بعد از خواندن داستان به این مضمون ازلی ابدی فکر کردم که ما چقدر حاکم بر سرنوشت خود هستیم. اگزیستانسیالیست‌ها معتقدند که انسان چنانچه بخواهد، می‌تواند به هر انتخابی دست بزند و هیچ مانعی جلودار او نخواهد بود. چنانچه با نگاه ناتورالیستی به جهانی که در آن هستیم بنگریم برای محیط و وراثت سهم قابل توجهی در تعیین سرنوشت قائل می‌شویم. در این داستان نگاه دوم غلبه دارد. راوی معتقد است که احساس تسلط بر زندگی یک‌جور سراب و توهمی است که بعد از دوران بلوغ به آن دچار می‌شویم. بزرگسالی در واقع با دچار شدن به این توهم که «ما می‌توانیم مسیر زندگی‌مان را خودمان تعیین کنیم» آغاز می‌شود.

طرح داستان هم دقیقاً بر همین محور بنا شده است. شخصیت‌های اصلی در زنجیره حوادث و اتفاقاتی گرفتار می‌شوند که خلاصی از آن به سادگی ممکن نیست. آشنایی اتفاقی راوی با ریکاردو لاورده به تیر خوردن منتهی می‌شود. در واقع گلوله‌ای که برای او شلیک نشده بود به او اصابت کرد و مسیر زندگی او کاملاً دگرگون شد. راوی زندگی خودش را مملو از فرصت‌های گوناگون می‌دید اما پس از آن واقعه، زندگیش خط سیری است که هم جبری است و هم دوری است دایره‌وار و تکرار شونده و دیگر از فرصت‌ها خبری نیست.

راوی معتقد است که آدمیان دیر یا زود از آن توهمِ استقلال و تسلط خارج می‌شوند؛ گویی از خواب بیدار شده‌اند و حتی چندان هم پس از بیداری حیرت نمی‌کنند! و می‌پذیرند که مسیر زندگی‌شان را «وقایع دور و اراده‌ی دیگران، بدون تأثیر چندانِ تصمیم‌گیری‌های خود» تعیین کرده است. در این وضعیت معمولاً آدم‌ها از کلمات تسکین‌بخشی چون تصادف، شانس، تقدیر و قسمت و امثالهم استفاده می‌کنند. 

افتادن از آسمان!

مرگ لاورده در آغاز سال 1996 رخ می‌دهد؛ زمانی که کم‌کم خشونت‌بارترین دوره کلمبیا در حال سپری‌شدن بود. دوره‌ای که خشونت، مدعیانی دانه‌درشت چون دولت، ارتش، کارتل، جبهه و... داشت و کلمبیایی‌ها به‌واسطه اخبارِ تلخِ هرروزه به خشونت خو کرده بودند. این خو کردن تأثیرات درازمدتی داشته است و آثارش هنوز پابرجاست. اولین دریچه‌ی داستان با مرگ اسب آبی باز می‌شود. حیوانی که معلوم نیست هزاران کیلومتر دورتر از زادگاه و خواستگاهِ خود چه می‌کند. آیا از آسمان افتاده است!؟ طی یکی دو پاراگراف متوجه می‌شویم اسب آبی از باغ‌وحشی متروک فرار کرده است؛ در واقع از ملک افسانه‌ای پابلو اسکوبار سلطان کوکائین که چند سال قبل کشته شده است و دولت هنوز نمی‌داند با اموال باقی‌مانده چه کند و... اسکوبار کسی است که با اعمالش زندگانی همه کلمبیایی‌ها را در آن دوره، نشانه‌گذاری کرده است؛ (ترورها، بمب‌گذاری‌ها، آدم‌ربایی‌ها و...) رخدادهایی که زندگی مردم را تغییر می‌داد بی‌این‌که خودشان چندان متوجه شوند.

آیا اسکوبار از آسمان افتاده بود!؟ طبعاً نه، او هم معلولی در زنجیره‌ی علت و معلول است! نویسنده زمانِ ورود شخصیت داستانی‌اش (لاورده) به عرصه مواد مخدر را پیش از آغاز به کار اسکوبار قرار می‌دهد و نشان می‌دهد چگونه کشاورزان کشت ماری‌جوانا را یاد می‌گیرند و چه تأثیر شگرفی بر درآمدهای آنان دارد و پس از آن چگونه فرآوری کوکائین و تجارت آن پا می‌گیرد.   

صدای افتادن اشیا

لاورده امیدوار است پس از آزادی بتواند خانواده‌اش را دوباره دور هم جمع کند و از فرصت خود استفاده کرده و گذشته‌ها را جبران کند. اما سقوط هواپیمای مسافربری و مرگ ایلین تمام برنامه‌های او را نقش بر آب می‌کند. نوارکاستی که حاوی صدای ضبط‌شده کابین خلبان در جعبه سیاه هواپیماست نقش مهمی در داستان دارد. تعبیر راوی از این صداها بسیار شاعرانه و قدرتمند است: «صدای جان‌هایی که به‌سرعت به‌سوی دیار نیستی می‌روند»، «صدای جان‌هایی که می‌میرند و صدای شکستن اجسام.» این صداها بعد از شنیدن نوار کاست تا زمان روایت (حدود ده سال بعد) در سر راوی زنگ می‌زند. صدای سقوط هواپیما بر کوه‌های آند، صدای سقوط زندگی لاورده که به زندگی ایلین فریتس گره خورده بود و متعاقب آن صدای سقوط زندگی راوی... صدای افتادن اشیا. ما معمولاً صدای سقوط خودمان را نمی‌شنویم و جعبه سیاهی وجود ندارد که این لحظات را ثبت کند.

خلق دوباره حقیقت

راوی عنوان می‌کند که مرگ اسب آبی دوره‌ای از زندگی او را به سر می‌رساند... کدام دوره!؟ دوره‌ای حدوداً ذه ساله که از انتهای داستان آغاز و به ابتدای داستان منتهی می‌شود؛ از زمان کشف زیر و بمِ زندگی لاورده و بازگشت به خانه‌ای که همسر و فرزندش یکی دو روز قبل آنجا را ترک کرده‌اند تا آغاز روایت که شواهد نشان می‌دهد هنوز هم تنهاست! دوره‌ای که همه‌ی این اطلاعات و رازها را در کنجی از ذهن خود مخفی و سرکوب کرده است. اما ظاهراً این رویه نتیجه نداده است و شبح لاورده ول‌کن او نیست! این دوره با تصمیم راوی بر نوشتن به پایان می‌رسد.

روایت او وقتی نوشته می‌شود که او به همه وقایع گذشته آشناست و در نوبت قبل کنکاش‌هایش را کرده و الان بررسی جدیدی انجام نمی‌دهد و همان یافته‌ها را روی کاغذ می‌آورد. اما... اما یک کار ویژه را در این نوبت انجام می‌دهد و آن هم پر کردن همه خلاء‌ها با تخیل خلاقانه خود است. او با اطلاعات ثبت شده در حافظه‌اش یک زندگی را بازسازی می‌کند و در یک کلام کاری که می‌کند «خلق دوباره حقیقت» است. این کاری است که یک رمان‌نویس انجام می‌دهد.

کلمبیا سرزمینی آشنا

با خواندن این داستان چند مؤلفه‌ی آشنا به چشمم خورد که مرور آن خالی از لطف نیست؛ در کلمبیا هم خصوصیت «کوتاه‌مدت بودن جامعه» وجود دارد به‌نحوی که نویسنده با چنین لحن طنازانه‌ای به نقد آن می‌پردازد:

«بوگوتا مثل همه‌ی پایتخت‌های آمریکای لاتین متحرک، متغیر و بازیچه‌ی ناپایدار هفت یا هشت میلیون ساکنان شهر است. اگر چشم مدت زیادی بسته بماند ممکن است وقت باز شدن به دنیایی دیگر باز شود... انگار تمام شهر صحنه‌ی نمایش‌های خنده‌داری بود که در آن‌ها بخت‌برگشته‌ای به مستراح مردانه‌ی رستورانی می‌رود و بیرون که می‌آید خود را در اتاق هتلی می‌بیند.»

مؤلفه‌ی بعدی گرفتاری جوامع جهان سوم به عقده گذشته است. یکی از شخصیت‌های داستان معتقد است که آمریکایی‌ها به آینده نگاه می‌کنند و به همین دلیل پیشرفت می‌کنند و کلمبیایی‌ها نگاه‌شان به گذشته است و در نتیجه پس‌رفت می‌کنند. نکته قابل تأمل دیگر وجود روحیه مستعمراتی است و اینکه هر کار مهم و سخت و پر زحمتی را انتظار دارند دیگران انجام بدهند. نکته‌ی دیگر وجود عادت به دستور گرفتن در مردم است که هر صاحب‌قدرتی (حتی قدرت‌های ناچیز) را به یک ارباب تبدیل می‌کند. وجه آشنای آخر هم تولید انسان‌های فراری است؛ کسانی که می‌خواهند کشور خود را ترک کرده و هرجور شده خودشان را نجات بدهند.

نکته‌ها و برش‌ها

1) چرا راوی به یاد ریکاردو لاورده می‌افتد؟ چون در اولین صحنه آشنایی راوی با او، خبری از تلویزیون مبنی بر گرسنگی و سرگردانی حیوانات باغ‌وحش پخش شده و لاورده دلسوزانه گفته است که حیوانات گناهی ندارند. به همین سادگی. لاورده هیچ سنخیت خاصی با راوی ندارد و اگر این دو کاراکتر را در بین چند شخصیت دیگر جلوی ما بگذارند بعید است که ارتباطی بین آن دو متصور شویم اما در انتهای فصل اول می‌بینیم که هیکل آن دو نفر چنان در پشت وانت کنار یکدیگر دراز شده‌اند که انگار دو عاشق، سایه‌ی خود را کشیده و یکتا کرده‌اند!

2) برخی اتفاقات گذشته واقعیاتی هستند که نمی‌توان آن را تغییر داد اما سوال در موردشان همواره در ذهن ما جریان دارد: اگر لاورده از کس دیگری سوال پرسیده بود چه می‌شد؟ اگر راوی خودش را دوان‌دوان به لاورده نمی‌رساند چه می‌شد؟! و از این سوالات... در واقع اینها نشان می‌دهد چطور جابجا شدن جزئیاتی کوچک می‌توانست سرنوشت را دگرگون کند.

3) به قول لاورده، آدمها تا وقتی گند نزده‌ن خوشبختن، اما بعدش دیگه نمی‌شه آب رفته رو به جو برگردوند. بنده‌خدا واقعاً می‌خواست جبران کند اما فرصت‌های ما دایمی نیست.‌

4) وقتی راوی برای اولین‌بار نوار کاست مربوط به جعبه سیاه را در آپارتمان سابق لاورده می‌شنود و بیرون می‌آید به این فکر می‌کند که چه کند که زندگی‌اش در این جعبه‌ی سیاه ادامه یابد و دیرتر به خانه برود! این تیپ خودآزاری برای من کمی غریب بود. غریب‌تر اینکه بدنش برای نیل به این هدف دستور رفتن به سینما و دیدن فیلم مستهجن را صادر می‌کند. من به نسخه انگلیسی هم مراجعه کردم چیز خاصی حذف نشده بود (در حد یکی دو کلمه) ولی این صحنه کماکان غریب ماند.

5) مترجم بعضی جاها خوب توانسته است از تیغ سانسور عبور کند و به هرحال خواننده را معلق نگذارد. می‌دانم که حساس شدن سانسورچی و تصمیم به حذف پاراگراف برگشت‌ناپذیر است و درچنین صورتی چه تأثیرات بدی خواهد داشت. یکی از جاهایی که اگر حذف می‌شد کار را معیوب می‌کرد ص88 است. خواننده قطعاً با خواندن اصطلاح «دستگاه تسلی‌بخش» گریپاژ می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کند و حتی اگر به نسخه انگلیسی مراجعه نکند هم ممکن است متوجه شود دستگاه مورد نظر که توسط پارتنر راوی خریداری شده است دستگاهی است که به ارتباط جنسی اختصاص دارد. راوی پس از گذشت سه سال از حادثه تیر خوردن هنوز نمی‌تواند رابطه جنسی برقرار کند و... از همین زاویه جزئیات رابطه راوی و مایا در ص226بااهمیت است که حذفیات این قسمت شاید خواننده فارسی‌زبان را به این برداشت غلط برساند که اتفاق خاصی بین این دو رخ داده است!

6) زندگی راوی به انبانی از ترس‌ها بدل شده است. ترس از مرگ، ترس از رفتن همسرش و ترس از هر اتفاقی که هر آن می‌تواند رخ بدهد.

7) سپاه صلح جان اف کندی هم برای خودش داستانی بود؛ اقدامی که روی کاغذ بزرگ به نظر می‌رسید و با یک نیت خوب. ایلین داوطلبی بود که در قالب این سازمان به کلمبیا آمد. راوی در تحلیل‌های خود آنها را جوانانی می‌داند که خودشان را از جامعه‌ای که در آن دچار بحران شده‌اند خلاص می‌کنند (جنگ ویتنام و...) و در قالب سپاه صلح به جاهای دیگر می‌روند و با خود بحران را انتقال می‌دهند. مثلاً در اینجا کشت ماری‌جوانا و بعد فرآوری کوکائین را با خود به ارمغان می‌آورند! از طرف دیگر طرح‌هایی که معمولاً توسط اعضای این گروه با حسن‌نیت و دلسوزی پیگیری و پیاده می‌شود طرح‌های توخالی و بی‌آینده‌ای عنوان می‌کند. فکر کنم در کشور خودمان هم بیشتر سبب تقویت تئوری‌های توطئه شدند.

8) بهره‌برداری از دیگر آثار ادبی به‌خوبی در داستان انجام می‌شود. پدر ایلین فریتس اینگونه با یک جمله معرفی می‌شود: «روزی رفت سیگار بخرد و دیگر برنگشت» که به فرار کن خرگوش اثر جان آپدایک اشاره دارد و به‌خوبی بار معنایی زیادی را با خود انتقال می‌دهد، بدون نیاز به توضیحات اضافه! یا جایی که در جملات انتهایی عنوان می‌کند که دنیا خطرناک‌تر از آن است که تنها پرسه بزنیم بی‌این‌که کسی در خانه منتظرمان باشد. کسی که وقتی نمی‌آییم نگران‌مان شود و بلکه به جستجومان بیاید؛ مرا به یاد موش‌ها و آدم‌ها می‌اندازد. صدسال تنهایی و شازده کوچولو که صراحتاً مطرح می‌شوند. یا اشاراتی که به فیلم‌ها به‌خصوص فارغ‌التحصیل مایک نیکولز دارد... در این‌جا وقتی الین را در موقعیتی قرار می‌دهد که نقش مادر و دختر آن فیلم را همزمان ایفا می‌کند در واقع در یک جمله هم کیفیت رابطه اغواگرانه و هم رابطه عاشقانه بین آن دو را بیان می‌کند.  

9) تجربه ریکاردو در مدرسه نشان می‌دهد کسی از قصه‌های قهرمانی خوشش نمی‌آید و همه دوست دارند بدبختی‌های دیگران را بدانند... و این مرا به یاد جمله آغازین آناکارنینا می‌اندازد!

10) ریکاردو نوه‌ی یک قهرمان نیروی هوایی است. از خانواده‌ای که زمانی ثروتمند و مشهور بوده است اما حالا دچار ادبار شده است. در چنین شرایطی معمولاً جوان‌ترها به دنبال کوتاه‌ترین مسیر برای بازگشت به دوران شکوهمند خانواده و خودشان هستند... راه‌های میان‌بر... که معمولاً بسیار خطرناک هستند.

11) اگر ایلین در حضور ریکاردو در پرسشنامه می‌نویسد که از رفتارهای پسر خانواده‌ای که پیش آنها پانسیون است در خلوت راضی نیست متعجب نشوید! چیز خاصی حذف نشده است. ظاهراً ریکاردو عادت به گاز گرفتن دارد!