جای خالی سلوچ - محمود دولت‌آبادی

«مِرگان که سر از بالین برداشت، سلوچ نبود. بچه‌ها هنوز در خواب بودند: عباس، اَبراو، هاجر.»

داستان با این جمله آغاز می‌شود. مکان، روستایی به نام زمینج در حاشیه کویر در خطه‌ی خراسان است و زمان، تقریباً اواسط دهه چهل شمسی. مرگان زنی سی‌وچند ساله است که سختی‌های زندگی با او چنان کرده است که در نگاه ناظر، سن و سالش بیش از اینها به نظر می‌رسد. همسرش سلوچ زمینی ندارد و کارهایی نظیر تنورمالی، لایروبی قنات، دروگری و... انجام می‌دهد تا امورات زندگیش را بچرخاند. زمستان است و پیش از آغاز روایت وضعیت خانواده به جایی رسیده است که سلوچ توان سیر کردن شکم آنها را ندارد و حتی این چند صباح آخر را با پولی که از یکی از خرده‌مالکان (سالار عبدالله) قرض کرده، گذرانده‌اند. سلوچ که به استیصال رسیده است ناگهان در میانه‌ی زمستان خانه را ترک می‌کند و داستان آغاز می‌شود. مرگان و جای خالی سلوچ و شکم گرسنه‌ی فرزندان و طلبکاری که برای نقد کردن طلبش با خشونتِ تمام به سراغ چند تکه ظرف و ظروف مسی خانه‌ی سلوچ آمده است.

چالش‌های مرگان منحصر در تهیه غذا (منظور همان نانِ خالی است) و پول نیست بلکه... زنده ماندن در شرایط سخت و خشن (طبیعت و اجتماع) ابعاد گوناگونی دارد که ما هم همانند مرگان به مرور با آن مواجه می‌شویم و جای خالی سلوچ را آن‌گونه که او احساس می‌کند، درک می‌کنیم. داستان روایت یک سال از زندگی این خانواده در چنین شرایط سختی است.

داستان نثری قدرتمند دارد که با توصیفاتی دقیق و محتوایی عمیق، گریبان خواننده را گرفته و با خود می‌کِشد و می‌بَرد. دردناک است اما همچون کلاله‌ی زخمی است که دوست داریم آن را بخارانیم تا خون بیافتد. دردناک است اما با خودش امید هم دارد و خوشبینانه است. روان است و خوشخوان. کلمات بومی و محلی زیادی دارد که برای ما جدید هستند و در صورت مواجهه با آنها خارج از این متن، محال است که معنای آن را حدس بزنیم اما در طول داستان با این کلمات پیش می‌رویم و مشکل چندانی هم احساس نمی‌کنیم. همه این موارد نشان می‌دهد که اثر، عمق و بُعد یافته است و وقتی اثری به این درجه از کمال رسیده باشد فقط می‌توان گفت باید خوانده شود. همین! در ادامه مطلب به روستا و شناخت کچ‌ومعوج ما از آن، موانع توسعه و نمونه‌هایی از داستان و البته مرگان خواهم پرداخت. مختصری هم درخصوص سلوچ و پایان داستان و نکاتی از این دست. امیدوارم به کار بیاید. 

*****

در وبلاگ پیش از این داستان روز و شب یوسف از این نویسنده معرفی شده است. در مرگان و یوسف تشابهاتی از حیث عبور از یک دوره کشمکش درونی و فائق آمدن بر ترس‌ها و تردیدها می‌توان دید. جای خالی سلوچ یکی از مهمترین آثار محمود دولت‌آبادی است و در سال 1357 نگاشته شده است.

مشخصات کتاب من: چاپ پنجم 1372، نشر چشمه نشر پارسی، تیراژ 5000 نسخه، 405صفحه.

پ‌ن1: نمره من به کتاب 5 از 5 گروه A. (نمره در سایت گودریدز 4.13)

پ‌ن2: مطلب بعدی درخصوص سور بز (یوسا) خواهد بود.

 خوشا به حالت ای روستایی!

در مورد مسائلی که از اینجا به بعد خواهم نوشت پیش از این در مطالب مربوط به داستان‌های گور به گور (فاکنر) ترس و لرز (ساعدی) آب،بابا،ارباب (گاوینو لدا) و مسیح هرگز به اینجا نرسید(کارلو لوی) اشاراتی داشته‌ام که خواندنشان خالی از لطف نیست.

از یک زمانی به بعد، به دلیل رشد جمعیت در روستاها و ناکارآمدی نظم و نظام حاکم در آنجا و دلایلی دیگر نظیر گسترش نفوذ رسانه‌ها (دیده شدن فقر و ناکارآمدی) و... وضعیت روستاها به یک معضل اجتماعی بدل شد که حکومت‌ها می‌بایست برای حل و رفع آن اقدام می‌کردند. از حق نباید گذشت که نظام‌های کهن در روستاها برای حل این مشکل هیچ راهکاری ارائه نمی‌کردند و ادامه وضع موجود هم در واقع راه‌حل محسوب نمی‌شد چرا که همواره فشارهایی از طرف جنبش‌های چپ و آموزه‌های آنها در این رابطه، و همچنین فشارهایی از طرف نهادها و حکومت‌هایی که نگران افتادن یک کشور دیگر در دامان بلوک شرق بودند، وارد می‌شد. لذا در دهه‌های شصت و هفتاد میلادی خیلی از حاکمان جهان سوم به فکر برنامه‌ریزی جهت توسعه روستایی در کشور خود افتادند.

تصمیم‌های سخت و گاه شجاعانه‌ای گرفته شد و گاه سرمایه‌گذاری‌های سنگینی صورت پذیرفت اما نتایج نشان می‌دهد اغلب این کوشش‌ها سرانجامی جز شکست نداشته‌اند. اقداماتی نظیر اصلاحات ارضی، اصلاحات کشاورزی، توسعه زیرساخت‌ها، گسترش سوادآموزی، توسعه با رویکرد مشارکتی و... هیچکدام تاکنون آن نتیجه‌ای که سیاست‌گذاران در پی آن بوده‌اند را نداشته است. چرا؟!

اول اینکه در کشور ما با توجه به گستردگی و تنوع جغرافیا و تفاوت‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی طبعاً با یک رویکرد یا برنامه‌ی واحد نمی‌بایست به سمت حل مشکل رفت. دوم اینکه توسعه امر زمان‌بری است ولی حکومت‌ها وقتی به دنبال آن رفته‌اند که ادامه وضع موجود عملاً امکان‌پذیر نبوده و نظام کهن در حال فروپاشی بوده است ولذا همواره دنبال راه‌حل میان‌بُر و سریع بوده‌اند که امری محال است. سوم اینکه برنامه‌ریزی مستلزم آمار دقیق است و این آمارها از دلِ شناخت دقیق مسایل و معضلات بیرون می‌آید که در این راستا کُمِیتِ ما همواره می‌لنگد. ما اگر به سراغ آمار رفته‌ایم صرفاً برای نشان دادن توفیقات خود در این زمینه‌ها رفته‌ایم و دلمان را به نمودارهایی که ما را همواره در مسیر پیشرفت نشان می‌دادند، خوش کرده‌ایم و می‌کنیم و خواهیم کرد.

دلایل دیگری هم می‌توان ردیف کرد اما به هر حال نتیجه این شده که برنامه‌های توسعه‌ای اغلب به کاریکاتورهایی منتهی شده است که دیده‌ایم یا در داستان‌ها خوانده‌ایم. در همه این موارد هم نیت سیاست‌گذاران خیر بوده و هیچ توطئه‌ای هم در میان نبوده است. البته خطاهای کوچک و بزرگ بسیار رخ داده است. مثلاً اصلاحات ارضی ابتدای دهه چهل شمسی را نگاه کنیم. برخی می‌گویند (درست هم می‌گویند) که در اثر این اقدام، مهاجرت روستاییان و حاشیه‌نشینی در شهرها فزونی گرفت و عملاً آنها جذب نیروهایی شدند که نهایتاً نسخه‌ی رژیم پیشین را درهم‌پیچیدند. در واقع اصلاحات ارضی از یک طرف یکی از پایه‌های رژیم (زمین‌داران بزرگ) را سست کرد و از طرف دیگر پیاده‌نظام انبوهی برای مخالفان خود فراهم کرد. این درست است اما باید به این نکته توجه کرد که نظام کهن روستاها قبل از این اقدامات دچار فروپاشی شده بود و خواه‌ناخواه این مهاجرت‌ها سرعت می‌گرفت. رفتن به سوی حل مسئله یک اجبار بود. دیگر ممکن نبود که با رویکردهایی نظیر «خوشا به حالت ای روستایی، چه شاد و خرم چه باصفایی» روستاییان را در آن سرزمین‌ها نگاه داشت. اما طبعاً مطابق معمول هم دیر تصمیم گرفته شد، هم کوتاه‌ترین و میان‌بُرترین راه انتخاب شد و هم ناقص اجرا شد.

خیرِ محدود

روستاها به واسطه محدودیت زمین و آب ظرفیت مشخصی برای کار و زندگی دارند و چنانچه جمعیت آن از حد مشخصی بالاتر برود یا بازدهی آب و زمین از حد معینی پایین‌تر بیاید، بحران به وجود می‌آید. صدها سال و بل هزاران سال وضعیت به همین ترتیب بوده است و این تجربه زیستی منجر به یک جهان‌بینی خاص در ساکنان چنین جوامع بسته‌ای شده است: جهان‌بینی مبتنی بر وجود خیرِ محدود. یعنی منابع حیاتی محدود است ولذا چنانچه سهم دیگران از این منابع افزایش یابد به معنای این است که سهم ما کم شده است. در نقطه مقابل خیرِ نامحدود به معنای آن است که منابع حیاتی در دنیا نامحدود و بی‌نهایت هستند و پیشرفت و ثروت دیگری هیچ مانعی برای ما نیست و ما هم می‌توانیم در سایه تلاش و پشتکار و انتخاب مسیر درست به موفقیت دست پیدا کنیم. جهان‌بینی مبتنی بر خیرِ محدود تبعاتی به همراه دارد که در روستاها (توجه دارید که شهرهای ما عمدتاً روستاهای بزرگ هستند و حتی در پایتخت هم به نظر می‌رسد غلبه با این نوع نگاه باشد) قابل رویت هستند: سطح پایین اعتماد متقابل (با آن ذهنیت همواره رقابت و ستیز وجود خواهد داشت و دیگری بالقوه یک تهدید خواهد بود)، تقدیرگرایی (ناشی از احساس عدم توانایی فرد در کنترل اتفاقات آینده)، رذیلت‌های اخلاقی نظیر بخل و حسد (پیشرفت دیگری به معنای پسرفت ماست!) و... که جامعه‌شناسانی نظیر اورت راجرز ترم‌های اجتماعی این تبعات را فهرست کرده‌اند (اینجا: آب بابا ارباب). آنها معتقدند که برخی ارزش‌های خُرده‌فرهنگ دهقانی با توسعه و فرایندهای آن ناسازگار است.

لذا سیاستگذاران توسعه روستایی می‌بایست ضمن شناخت کامل از مناطقی که برای آن برنامه‌ریزی می‌کنند، شناخت دقیقی هم از این موانع داشته باشند. آنها باید بسیار صبور و باپشتکار باشند چون این موانع را نمی‌توان در کوتاه‌مدت از سر راه برداشت (متاسفانه این دو صفت را کمتر می‌توان در مسئولین متصور بود شاید چون جامعه هم به دنبال حل مشکلات و پُر شدن شکاف عقب‌ماندگی‌هاست). اما برای رسیدن به شناخت از این مناطق چه باید کرد؟! در کنار خواندن مقالات علمی و دریافت تجربه دیگران و تقویت بنیان‌های نظری (همان علوم انسانی که در جوامع جهان سوم معمولاً کشک است) باید در آنجا زندگی کنیم! زندگی کردن!؟ طبعاً یکی از راه‌های درک تجربه زیستن در این مناطق خواندن رمان‌هایی از این دست است که متاسفانه خواندن رمان هم در این جوامع کشک انگاشته می‌شود!

چرا نظام کهن در حال فروپاشی بود؟

کمی بالاتر مدعی شدم که نظام سنتی حاکم بر روستاها دچار فروپاشی شده بود. علت آن ساده و بدیهی بود. به دلیل پیشرفت‌های پزشکی که سرریز آن بالاخره به روستاها رسیده بود با کاهش مرگ‌ومیر (بخصوص اطفال) مواجه شدیم و همین امر موجب رشد جمعیت و برهم‌خوردن تعادل هزاران ساله شد و چون همزمان برای ایجاد منابع جدید حیاتی (غیر از آب و زمین) اقدامی نشده بود ناگزیر بیکاری و فقر سرنوشتی محتوم بود. طبعاً در کنار این موضوع گسترش راه‌های ارتباطی و ... نیز به این فرایند و افزایش مهاجرت کمک کرد.

مدتها پیش از اقدامات مرتبط با اصلاحات ارضی صاحبان عمده زمین از روستاها خارج شده و معمولاً از راه دور و باواسطه مدیریت می‌کردند که اغلب بسیار ناکارآمد شده بودند. از طرف دیگر تقسیم اراضی به واسطه همین رشد جمعیت دیگر جوابگو نبود و خُرده‌مالکان امکان سرپا نگاه داشتن خانواده را نداشتند ولذا مهاجرت تنها انتخاب پیش روی آنها بود. در واقع نظام کهن به واسطه ناکارآمدی فروریخت اما پس از اصلاحات ارضی نظام جدیدی به جای آن شکل نگرفت و شد آنچه که در سال نگارش این رمان شد.

طنز تلخ روزگار است که اکثریت مردم در مورد آن اتفاقات و رویدادهای قبل و بعد آن، هنوز بر طبل تئوری‌های دایی‌جان ناپلئونی می‌کوبند و امیدی هم نیست که نکوبند! حالا با این مقدمات به سراغ نمونه‌هایی از داستان می‌رویم.

زمینج و مظاهر مدرنیته

«... نمی‌توانست با چشم‌های بسته از کنار آسیاب کور شوراب بگذرد. نمی‌توانست چشم‌هایش را به پایان روزگار شهمیر آسیابان ببندد. این آسیاب شوراب که حال بدل به خانه هول شده، روزهایی نه چندان دور، جای گرمی بود. مردمی که جو و گندم به آسیاب می‌آوردند، زمستان‌ها کنار تنور زمینی آن حلقه می‌زدند و تا بارشان آرد شود، از این در و آن در می‌گفتند. حتی قصه می‌گفتند. عباس، همراه پدرش سلوچ بارها به آسیاب شوراب بار آورده بودند.» ... «اما حالا... آسیاب موتوری ده‌بید هرچه بار را، از اطراف به خود می‌بلعد و تا کلاهت را بچرخانی آرد می‌کند و تحویلت می‌دهد.»

هر متغیری که وارد یک سیستم می‌شود با خودش تغییراتی به بار می‌آورد که گاه ناخواسته و گاه عجیب و غریب است. مثلاً آسیاب موتوری ده‌بید به واسطه سرعت و ظرفیت بالایش موجب می‌شود آسیاب‌های آبی اطراف همگی تعطیل شوند و نه تنها افرادی که در آن مکان‌ها کار می‌کنند بیکار می‌شوند بلکه یک سری فعالیت‌های جنبی نیز حذف شود. مکانیزه کردن برای سیستمی که کمبود نیرو دارد موهبت بزرگی است ولی برای جایی که کمبود نیرو نداشت چه!؟ این مکانیزه کردن برای سیستمی که گلوگاهش اینجا بوده موهبت بزرگی است اما برای جایی که نبوده چه!؟

در جایی از داستان می‌خوانیم که آب قنات کم شده است و این تاثیرِ بسیار جدی بر حیات و ممات روستا دارد. چاره کار لایروبی قنات است اما اقدامی در این راستا صورت نمی‌گیرد:

« چی!؟ لاروبیش کنند؟ با ریاست کی؟ اهو! خیال می‌کنی! این جماعت بدون آقا بالاسر آب هم نمی‌توانند بخورند. حتماً باید چماق بالای سرشان باشد. تا یکی دو تا کلان‌تر در این زمینج بود، خرده‌مالک‌ها مزد لاروبی  را پیش پیش می‌دادند. همین سلوچ خدابیامرز یک ماه از هر سال را از راه لاروبی قنات نان می‌خورد. اما بزرگ‌ترها که راهشان به شهر باز شد و سری میان عرب و عجم درآوردند، به آب قنات هم پشت کردند و این آبادی به دست خرده‌مالک‌های جزء افتاد.»

این خرده‌مالک‌های جزء هم به همان دلایلی که در قسمتهای بالا گفتیم هر کدام به دیگری اعتماد نداشتند و به قول کربلایی دوشنبه هرکدام برای خودشان می‌خواستند رئیس باشند. این چند دستگی و سرمایه اجتماعی پایین در کنار تغییرات جدید (امکان دسترسی راحت به محصولات مشابه وارداتی و...) و با توجه به آن فاکتورهایی که در خرده‌فرهنگ دهقانی می‌بینیم عملاً مانع از شکل‌گیری نظم و نظام جدیدی در روستاها شد. از این زمان به بعد امامزاده جدیدی به نام دولت (نهادهای حاکمیتی) متولد شد که خلاصی از آن هم مصیبتی است. ناغافل یاد ثبت‌نام نود و سه درصدی مردم برای دریافت یارانه افتادم که نشان می‌دهد میزان دخیل بستن به این امامزاده در جامعه ما تا چه حد است!

مرگان زنی که زن شد!

نوشتن مطلب در مورد این کتاب و عدم اشاره به مرگان نشان از کم‌توجهی است!

مرگان از کار کردن ابایی ندارد و به قول متن، کار را به زانو درمی‌آورد. او هر کاری را که یک بار ببیند می‌تواند آن را انجام بدهد که نشان از هوش بالای او دارد. شجاع است، آینده‌نگر است و در آن فضای خشن (آن افسانه‌های مربوط به صفا و صمیمیت در روستا را تا الان دور ریخته‌اید! اگر نه اینجا:گور به گور را بخوانید) با حرف دیگران و زخم زبان‌ها دلسرد نمی‌شود. سر به درون می‌کشید و این‌گونه از خود دفاع می‌کرد (همچون خارپشت). طبعاً این تاکتیک تا جایی جواب می‌دهد و وقتی ضربات پیاپی از بیرون و درون خانواده به او نواخته می‌شود او را به مرز استیصال می‌رساند.

شاید وقتی صفات مثبتی را که در بالا ذکر شد در کنار عروسی هاجر قرار بدهیم کمی دچار تردید بشویم اما نباید این را فراموش کنیم که روستا از استخوان مردگان درست شده است و اساساً ما همواره در موقعیت و فضایی تصمیم می‌گیریم که تاریخ و گذشتگان برای ما فراهم کرده‌اند. تصمیماتی از این دست بسیار حساس است و ترس از آینده ما را محافظه‌کارانه به کانالِ گذشتگان و راه‌حل‌های تجربه شده‌ی پیشین هدایت می‌کند. از این زاویه به تصمیم مرگان نگاه کنیم، تصمیمی که خود مرگان هم به زود بودن یا غلط بودن آن معترف است اما با عنایت به تجربه گذشتگان راه چاره‌ای در آن مقطع زمانی نمی‌بیند. اگر می‌دید موجودی فراواقعی می‌شد و داستان را با خودش به قهقرا می‌کشاند!

نکته قابل تامل در مورد این شخصیت، تاب‌آوری و کارآمدی او نیست بلکه در کشمکش درونی اوست. این کشمکش در اوایل قسمت پنجم از بخش سوم به اوج خود می‌رسد:

 «وقتی تو در توفان گرفتار می‌آیی، چه خیالی که دکمه یقه‌ات را بسته باشی یا که نبسته باشی. چه خیالی که خاک در چشمانت خانه کند یا نکند. چه خیالی؟! تو در توفان گرفتار آمده‌ای، می‌خواهی که گلویت خشک نشود؟ تو در خود رسوا شده‌ای، می‌خواهی که کربلایی دوشنبه در خانه‌ات پوست – تخت نیندازد؟!» ... «رهایی از دیگران آسان است. رهایی از خود دشوار است. بسا ناممکن.» و ادامه این خط در صفحات 304 به بعد... «درد این جاست که هنوز نتوانسته‌ای در قبال آنچه بر تو روا شده، وضع قاطعی بیابی. نظر یکپارچه‌ای داشته باشی.از آن بیزار، یا بدان خرسند باشی.» و در ادامه این کشمکش درونی منجر به جور دیگر شدن مرگان شده است. او یک زن است. صفحات 364 و 368 را بخوانید. دوباره و چندباره. این مسیری است که در نهایت منتهی به کمر راست کردن او می‌شود:

« مرگان کمر راست کرد و برخاست. یک بار دیگر به راه می‌افتاد. بار گذشته سنگین بود؛ چشم‌انداز آینده هم اما کششی داشت. مگر می‌شود در یک نقطه ماند؟ مگر می‌توان؟ تا کی و تا چند می‌توانی چون سگی کتک خورده درون لانه‌ات کز کنی؟ در این دنیای بزرگ، جایی هم آخر برای تو هست. راهی هم آخر برای تو هست. درِ زندگانی را که گِل نگرفته‌اند!»

این در واقع چیزی است که علیرغم همه‌ی حوادث دردناکِ روایت شده، داستان را برای من از تلخی خارج می‌کند و حتی می‌توانم بگویم نگاه نویسنده امیدوارانه و خوشبینانه است.

سلوچ کجاست؟

وقتی مرگان پس از گذراندن مراحل سخت به مرحله‌ای از استیصال می‌رسد که در خانه خود را حبس کرده و در تاریکی و سکوت روزها را می‌گذراند ناخودآگاه یاد سلوچ در ذهن‌مان جوانه می‌زند؛ به نظر می‌رسد که سلوچ هم مراحلی این‌چنینی را گذرانده است. به یاد بیاورید که روزهای آخر، او هم با کسی صحبت نمی‌کرده و شاید حتی رویِ حضور در خانه را نداشت و شبها را آن‌چنان که در صفحات اول مرگان به یاد می‌آورد، می‌گذراند. به نظر می‌رسد سلوچِ مستاصل، با اینکه زمان، زمانِ مناسبی برای رفتن به شهر و پیدا کردن کار نیست ناگزیر در سرمای زمستان شانسش را امتحان می‌کند و از روستا خارج می‌شود. این خروج البته موجب خروج او از داستان نمی‌شود چرا که از این پس جای خالیِ اوست که نقش پُررنگی را در روایت به خود اختصاص می‌دهد.

همه‌ی تبعات این حرکت منفی نیست! من عقیده دارم مرگان با توجه به این جایِ خالی در مسیری قرار می‌گیرد که اگرچه سخت است اما در نهایت موجب می‌شود تصمیم به پاره کردن این پیله و خروج از دایره‌ی تقدیرِ معلوم را بگیرد. با این وصف پایان‌بندی داستان برای من مثل بریدن بند ناف می‌ماند. اگر برای برگشتن سلوچ شانسی قابل تصور باشد، مرگان می‌بایست در زمینج باقی بماند، جایی که هر پدیده‌ای حتی جاری شدن خونابه در جوی، می‌تواند سلوچ را جلوی چشمانِ مرگان بیاورد که می‌آورد! اما علیرغم این تصویر و تصور، آخرین عبارتی که از او نقل می‌شود این است که آیا در معدن برای زنها هم کار هست؟! این یعنی کماکان جای سلوچ خالی است و خالی هم خواهد ماند و این مرگان است که باید بارِ خودش را به دوش بکشد و او با این ذهنیت است که حرکت می‌کند و به دنبال پیدا کردن جایگاه خود می‌رود. فارغ از اینکه سلوچ باشد یا نباشد.

بدین ترتیب خالی گذاردن جای سلوچ؛ امری که چنان اهمیت دارد که بر عنوان داستان می‌نشیند، واجبِ عینی است و پُر کردن آن با این تفسیر که در انتها سلوچ یا جنازه‌اش از راه می‌رسند از نگاه من درست نیست بلکه بنا بر احتیاط، مکروه است!

نکته‌ها و برداشت‌ها و برش‌ها

1) به نظرم اقبال به خواندن این کتاب بد نبوده است اما در حالت نرمال حداقل ده برابر این میزان باید خوانده می‌شد. یکیش خود من! الهی العفو! شاید به ذهن برخی از خوانندگانی که به ادبیات نقاط مختلف جهان آشنایی دارند برسد که چرا این کتاب آنچنان که باید و شاید در جهان مورد توجه قرار نگرفته است. برخی در پاسخ معتقدند که چنین آثاری بومی و محلی محسوب شده و در نقاط دیگر جهان مورد پسند واقع نمی‌شود. ضمن احترام به دارندگان این عقیده باید بگویم هر داستانی کم یا زیاد دارای عناصر بومی است، محتواهایی این‌چنین اما در سراسر دنیا قابل فهم و خواندنی است.

2) بعد از خواندن این داستان چهره‌ای خشن از روستا در ذهن ما نقش می‌بندد (من که از قبل هم چنین تصویری به تجربه داشتم!) اما یک نکته را هم باید در نظر داشته باشیم؛ ما آدم‌ها فی‌نفسه دارای عناصری از مهربانی هستیم اما اکثریت ما در بروز دادن آن مشکل داریم. دو صحنه از برخورد مرگان با پسرانش را به یاد بیاوریم: اولی در ص116 جایی که اَبراو زیر کرسی خوابیده است و مرگان دلش می‌خواهد بر گونه‌ی او بوسه بزند و دیگری در ص294 در تقابل با عباس است. دیگه از مهر مادری که بالاتر نداریم! نشان دادن مهربانی اولاً فرصت می‌خواهد که این آدمها به قول راوی چنان درگیر طوفان‌های متعدد هستند که فرصت بروز مهر درونی‌شان را پیدا نمی‌کنند و دوماً تجربه می‌خواهد. مرگان اگر در دوران کودکی و نوجوانی چنین تجاربی را دریافت می‌کرد (یا لااقل نخورده بود نان گندم می‌دید دست مردم) می‌توانست در جوانی و میانسالی آن را بروز بدهد. همانطور که الان نسبت به آن زمان در این زمینه پیشرفت داشته‌ایم می‌توانیم در این فقره امیدوار باشیم به آینده!

3) شاید در نگاه برخی سلوچ شخصیتی منفی باشد که با رها کردن خانواده مسبب همه‌ی اتفاقات داستان است. من موافق این نگاه نیستم! باید ببینیم آدم‌های داستان در مورد او چه می‌گویند. به غیر از عباس که نظرش در این‌خصوص و نظایر آن قابل اتکا نیست باقی همگی در مورد حمیت و کاری بودن سلوچ و تلاشش برای چرخاندن خانواده صحبت می‌کنند. احساسی قضاوت نکنیم و به فکت‌های داستان توجه کنیم.

4) در صفحه 124 علت مرگ خرِ سلوچ «علفی» شدن ذکر می‌شود درحالیکه در اوایل داستان از «ملخی» شدن این خر خوانده‌ایم. فکر کنم یک اشتباه تایپی رخ داده است.

5) آیا عباس و اَبراو همانند هابیل و قابیل هستند؟ تشابهاتی هست اما من دشمنی غیرِ معمولی ندیدم! همان مسئله‌ی بند 2 در اینجا قابل طرح است. آنها در این شرایط سخت روش دیگری نیاموخته‌اند و قادر به بروز مهربانی خود نیستند. مگر اینکه بگوییم هابیل و قابیل هم چنین شرایطی داشتند!

6) برنامه‌ای که میرزاحسن و چند نفر دیگر دنبال می‌کنند برنامه‌ی درستی است منتها تا به مرز سوددهی برسد شش هفت سالی باید از جیب خورد! این امکان برای همه وجود ندارد و این یکی از دلایلی است که کارهای اصولی پا نمی‌گیرد. اینجا فقط طرح‌های زودبازده جواب می‌دهد و اخیراً این پیشوندِ "زود" آنقدر کوتاه شده است که معنایش می‌شود فقط دلالی! (به عناصر خرده‌فرهنگ دهقانی راجرز در همین راستا یک بار دیگر نگاه کنید).

7) تجربه‌های مثبت خیلی اهمیت دارد. برای شکل‌گیری کارِ جمعی وجود تجربه‌های مثبتِ حتی کوچک ضروری است. عاقبت کارِ میرزاحسن با این منطقه کاری کرد که تا کلی سال دیگر هم کار جمعی امکان جوانه زدن نخواهد داشت!

8) کار جمعی در سیستم جدید نیاز به "قانون" و فهمِ آن و درکِ ضرورتِ آن و مقدماتی از این دست دارد. فی‌الواقع اگر میرزاحسن کلاه‌برداری هم نمی‌کرد باز هم نتیجه‌ای جز شکست قابل تصور نبود. مگر اینکه نگاه اکثریت قریب به اتفاق آدمها همانند نگاهِ مرگان باشد! مثلاً در ص393 مرگان برای انجام کاری داوطلب می‌شود که در نگاهِ ناظر سرِ سوزنی برایش فایده قابل تصور نیست کما اینکه برادرش با خر خواندن او اظهار نظر می‌کند... اما همین تیپ کارهاست که به او این قوت قلب را می‌دهد تا امیدوار باشد که در نبودش اهالی روستا هوای هاجر و عباس را داشته باشند. در واقع این نوع رویکرد «سرمایه اجتماعی» ایجاد می‌کند و این سرمایه است که کار جمعی را تسهیل می‌کند.

9) «برخی چنینند که بلندی خود را در پستی دیگری، دیگران می‌جویند. به هزار زبان فریاد می‌زنند که: تو نرو تا ایستاده من، بر تو پیشی داشته باشد!» این تعریف زیبایی از بُخل است. می‌تواند از همان جهان‌بینی مبتنی بر خیرِ محدود برخیزد.

10) پشت سر اصلاحات ارضی، تاسیس تعاونی، ایجاد شوراها و... همواره نیت‌های خوب و متعالی وجود داشته است. حیف. همین شوراهایی که می‌شد از دلش کثیری چیزهای خوب بیرون کشید را ببینیم! فاعتبروا یا اولی‌الابصار!

11) محافظه‌کاری در روستا با چشم غیرمسلح قابل مشاهده است. گاهی اوقات پیش می‌آید که فرد فرد کشاورزان به این نتیجه می‌رسند که کشت فلان محصولی که سالها به آن پرداخته‌اند به صلاح نیست اما همان سال اکثریت مطلق آنها مجدداً همان محصول را می‌کارند. چرا آنها از هرگونه نوآوری گریزانند؟! چون چنین تحولاتی ابعاد متعددی دارد: کاشت آن، نگهداری و مسایل متعددی که ممکن است در مرحله داشت با آن روبرو شوند، متفاوت شدن فرایندها از ابتدا تا برداشت و فروش و... فهرست کردن این مواردِ تجربه نشده از عهده‌ی هرکسی برنمی‌آید و گاه قابل برآورد نیست و همین با خودش ترس و هراس به همراه دارد. این که نکند شرایطی به وجود بیاید که من نتوانم از عهده‌ی آن برآیم و... ولذا به همین خاطر ادامه وضع موجود برای آنها همواره گزینه مطمئن‌تری است!

12) آیا برای کسی از خوانندگانِ داستان، فقدان سواد خواندن و نوشتن در نزد قاطبه‌ی شخصیت‌های اصلی این داستان برجسته شد؟! مسلماً من با فاکتور باسوادی و بی‌سوادی و برتری اولی بر دومی مشکلی ندارم اما باسوادی این چیزی نیست که در «آمار»ها آورده می‌شود. احتمالاً چند سال بعد از روایت این داستان، در زمینج یک دبستان زیبای پنج کلاسه ساخته شده است که دو سه سالی هم دایر بوده (البته با جمع کردن همه بچه‌ها در یک کلاس) و آمار باسوادی را به سهم خودش بالا برده است. و احتمالاً چهار پنج سال قبل هم این دبستان که بیش از بیست سال بی‌مصرف مانده است را به مزایده گذاشته و الان به یک ویلای پنج شش اتاقه تبدیل شده است. دیدم که می‌گم! آن آمارها به درد گذاشتن بر درِ کوزه هم نمی‌خورد.