زنگ انشاء – زیگفرید لنتس

«زیگی یپزن» جوانی حدوداً بیست ساله است که به دلیل ارتکاب جرمی که در طول داستان بر خواننده آشکار می‌شود در یک مرکز اصلاح و بازپروری در آلمانِ پس از جنگ دوم، در کنار بزهکاران هم‌سن‌وسالش نگهداری می‌شود. آنها در یکی از کلاس‌های مرکز موظف به نوشتن انشاء هستند؛ موضوعی با عنوان فواید وظیفه‌شناسی طرح می‌شود اما زیگی که از قضا در نوشتن انشاء تبحر ویژه‌ای دارد به دلیل هجوم حجم زیادی از مطالب و خاطرات، موفق به نوشتن حتی یک جمله هم نمی‌شود. مدیر مرکز بعد از شنیدن دلیل زیگی، حکم می‌کند او تا زمان نوشتن و تکمیل انشاء در سلول انفرادی باقی بماند تا در آنجا فرصت کافی برای این کار داشته باشد!

زیگی یپزن اما چندان از حضورش در انفرادی ناراضی نیست لذا با خیال راحت و سر صبر به نوشتن می‌پردازد. او از ده‌سالگی خود آغاز می‌کند؛ زمانی که در کنار خانواده در منطقه‌ای دورافتاده در ساحل دریای شمال زندگی می‌کرد. پدرش پلیس آن منطقه بود، پلیسی وظیفه‌شناس! راوی انشای خود را از آوریل سال 1943 آغاز می‌کند زمان رسیدن حکمی از برلین که در آن نقاشی معروف به نام «ماکس نانزن» که در همسایگی آنها زندگی می‌کند ممنوع‌الکار اعلام شده است. پدر مأمور به ابلاغ حکم و نظارت بر اجرای آن است. «ینس یپزن» در انجام این مأموریت، همسایگی و رفاقت و حتی نجات جانش در نوجوانی توسط نقاش و... را کنار می‌گذارد و دقت و ریزبینی و وظیفه‌شناسی را به نهایت افراط می‌رساند.

زیگی ارتباط نزدیک و ویژه‌ای با نقاش دارد و به همین خاطر درک بالایی از هنر نقاشی کسب کرده است. پدر که شخصیتی مستبد است از زیگی می‌خواهد تا جاسوسی نقاش را بکند و... این دستور پدر، زیگی را در وضعیتی نابهنجار قرار می‌دهد. امری که ریشه حضور راوی در مکانی است که اکنون در آن مشغول نوشتن انشاء است.

*****

فرصت‌ها:

الف) امکان درک مناسب از وضعیت اجتماعی آلمان در دوران نازیسم در فضایی کاملاً دور از جنگ.

ب) تشریح و ایجاد سوال در باب حد و حدود اطاعت و انجام‌وظیفه و ارتباط آن با اخلاق و وجدان.

ج) روبرو شدن با توصیفاتی دقیق و مبسوط که کم از تابلوی نقاشی ندارد.

د) دریافت پاسخی برای آن سوال قدیمی که چطور و چگونه آلمانی‌ها پا در راهی گذاشتند که چنان فجایعی در عالم پدید آورد.

تهدیدها:

الف) برخلاف آنکه 486 صفحه چندان حجیم محسوب نمی‌شود اما با توجه به کم شدن فاصله بین سطور و پر بودن صفحات روی 700 الی 800 صفحه‌ای بودن کتاب حساب کنید!

ب) تعمد راوی در توصیف دقیق! کتاب حاوی بیست فصل است که هر فصل به‌نوعی یک تابلوی نقاشی است و راوی خود را مکلف می‌داند تمام جزئیات این تابلوها را ترسیم کند. از این حیث به هیچ وجه نمی‌توان بر او خرده گرفت و اتفاقاً این سبک، علاقمندان خاص خودش را دارد. اما اگر توان نیم‌ساعت خیره شدن به یک نقاشی را در خود نمی‌بینید به سراغ این کتاب نروید!

ج) نکات بالا سبب شده است جای خالی نمونه‌خوانی و ویراستاری و... در کتاب حاضر حس گردد.

*****

زیگفرید لنتس (1926-2014) از نویسندگان جوانِ دوره‌ی پس از جنگ و در کنار نویسندگانی چون گونتر گراس، هاینریش بل، آلفرد آندرش و... نامی مطرح در ادبیات آلمان محسوب می‌شود. یکی از مهمترین آثار او همین «زنگ انشاء» است که در سال 1968 منتشر شده است. این اثر در لیست 1001 کتابی که قبل از مرگ می‌بایست خواند حضور دارد. سال گذشته فیلمی بر اساس این رمانِ شاخص ساخته شده است.

مشخصات کتاب من: ترجمه حسن نقره‌چی، نشر نیلوفر، چاپ اول پاییز1388، تیراژ 1650 نسخه، 486 صفحه.

....................

پ ن 1: نمره من به کتاب 4.3 از 5 است. گروهB. (نمره در گودریدز 4.08 نمره در آمازون 4.7 )

  

گر از بسیط زمین عقل منعدم گردد

انسان‌ها در گذر ایام جهت بهبود وضعیت زندگی خود دست به تأسیس قوانین و دستورالعمل‌ها در حوزه‌های مختلف زدند تا با عمل بر اساس آن روال امور در مسیری درست و مورد توافق جاری گردد. حتماً برای شما هم پیش آمده است که در اداره‌ای یک کارمند ضمن اذعان بر عدم وجود اشکال صرفاً با استناد به بندی از یک آئین‌نامه، کارتان را به چنان چاهی فرو کند که بیرون آوردن آن از عهده‌ی هرکسی بیرون نمی‌آید. اگر گذرتان به دادگاه افتاده باشد با انواع و اقسام چنین حالاتی کاملاً آشنا شده‌اید. گویی اصل قضیه که تسهیل امور و احقاق حق است امری فرعی و تزئینی بوده و همه کارگزاران فقط مأمورانی معذور هستند!

عمل به وظایف یک خصوصیت پسندیده است و یک شهروند مسئول می‌بایست به آن متعهد باشد اما همواره باید حواسمان باشد که ما یک «انسان» هستیم و با فاکتوری به نام «تعقل» از دیگر موجودات تفکیک می‌شویم. قرار نیست ما در یک سیستم با کنار گذاشتن عقل و آزادی به یک پیچ و مهره تنزل درجه پیدا کنیم! این تازه تصویر یک شرایط خنثی است... گاهی حد و حدود انجام وظیفه به جاهای باریک و تاریکی ختم می‌شود. برای بازتر شدن موضوع به داستان مراجعه کنیم:

 در اولین برخورد پلیس و نقاش، وقتی حکم ممنوعیت کار ابلاغ می‌شود، نانزن به خوبی علت صدور این حکم و اتفاقاتی که در آینده رخ خواهد داد را تشریح می‌کند (ص84). واکنش پلیس و اصرارش برای فهرست‌برداری از نقاشی‌ها جهت مصادره برای نقاش غیرمنتظره است به‌نحوی که بیان می‌کند دیگر نمی‌تواند به چشمهای خودش هم اعتماد کند (رفاقت، همسایگی، هم‌ولایتی بودن، نجات جان پلیس در نوجوانی و...). وقتی دوباره به ینس یپزن هشدار می‌دهد که پا در چه راهی گذاشته است، پلیس به قول راوی کاملاً دستش را رو می‌کند: «... من فقط به وظیفه‌ام عمل می‌کنم».

وقتی پستچی منطقه می‌خواهد بین پلیس و نقاش واسطه شود دیالوگ‌های قابل تاملی رد و بدل می‌شود. پلیس همچنان بر ادای وظیفه تأکید می‌کند. پستچی نظر اهالی محل را انتقال می‌دهد که نگران و دلواپس یپزن بعد از تحولات زمانه (دورنمای شکست نازی‌ها که با چشم غیرمسلح قابل رؤیت است) هستند. پلیس اما ضمن تأیید شهرت و اهمیت نقاش عنوان می‌کند هرکس که وظیفه‌اش را انجام می‌دهد نباید دلواپس باشد. پستچی برگ آخر را رو می‌کند و از سرنوشت غمبار نقاشی‌ها (سوزانده شدن یا فروش قاچاقی) خبر می‌دهد اما پلیس خیلی ساده جواب می‌دهد مسئولیت من در همین محدوده است و هر اتفاقی که جای دیگر رخ داده باشد من مسئولیتی ندارم!

این گفتگوها کاملاً آشناست. آمرین و شاغلین در کوره‌های آدم‌سوزی هم مشابه چنین توجیهاتی را بیان می‌کردند. اگر روزی از مجریان فلان برنامه تلویزیونی پرسیده شود که چرا... احتمالاً خواهد گفت من طبق دستور فقط یک مصاحبه انجام دادم و هر اتفاقی که جاهای دیگر رخ داده باشد من مسئولیتی در قبال آنها نداشتم. تاریخ چون آینه‌ای پیش روی ما نشان می‌دهد که پس از برگشتن ورق چنین توجیهاتی چه‌قدر راهگشا خواهد بود!

بیست تابلو از زیگی یپزن

زیگی بین دو نیروی قدرتمند قرار گرفته است: از یک طرف فشاری که از جانب پدر به واسطه‌ی اصراری که در انجام مأموریت خود دارد و می‌خواهد او را در اجرای این وظیفه به کار گیرد، و از طرف دیگر نیرویی که از درون در راستای حفظ نقاشی‌ها و انجام کار «درست» وارد می‌شود. آیا باید از دستورات پدر تمرد کند؟ آیا این امکان برای یک کودک ده ساله مهیاست؟ با احساس گناه ناشی از کمک ناخواسته به نابودی نقاشی‌ها چه کند؟ این کشمکش در طول روایت حضور دارد و سرنوشت او را رقم می‌زند.

ادای دین او به هنر نقاشی در عملی که انجام داده و در کتاب می‌خوانید خلاصه نمی‌شود بلکه در نوع روایت او نیز تجلی پیدا می‌کند. کتاب حاوی بیست فصل است که از نگاه من هر کدام شبیه یک تابلو نقاشی است. توجه او به جزئیات و بیان و تشریح آنها «صرفاً» برای تعریف کردن یک قصه‌ی طولانی و دفع‌الوقت برای ماندن در سلول انفرادی نیست بلکه با توصیف این جزئیات سعی در ترسیم تابلوی مورد نظر خود را دارد. به عنوان مثال در فصل «بازگشت به خانه» که به موضوع فرار برادرش از پادگان و مخفی شدن او اختصاص دارد، راوی می‌توانست ادامه‌ی اتفاقاتی که بعد از تیر خوردن برادرش رخ داده است را بنویسد، چیزی که طبعاً مورد توجه خواننده بود، و نوشته‌اش را به راحتی طولانی‌تر هم می‌کرد. اما این کار را نمی‌کند و به همان بازگشت نعش برادر به خانه اکتفا می‌کند و ما در فصل‌های بعد در خلال داستان متوجه می‌شویم چه بر سر برادر آمده است.

راوی مواد لازم برای کش‌دار کردن قصه را دارد اما جور دیگری عمل می‌کند. لذا همین‌جا باید گفت که اگر توان نیم‌ساعت خیره شدن به یک نقاشی را در خود نمی‌بینید به سراغ این کتاب نروید که مطمئناً حوصله شما را سر خواهد برد. راوی هیچ عجله‌ای برای تعریف کردن داستانش ندارد و با تأنی تابلوهای خودش را برای ما ترسیم می‌کند:

«... من باید یواش یواش بالا آمدن خورشید را در آن روز صبح دومرتبه زنده کنم. چه صبحی بود. نمی‌دانید که چه‌قدر زردی به جنگ خاکستری و قهوه‌ای آمده بود. من باید شما را به تابستانی ببرم که تویش افق‌ها سر و ته ندارند. جویبارها معلوم نیست که از کجا می‌آیند و به کجا می‌روند. شانه‌به‌سرها برای خودشان در هوا جولانی می‌دهند. نوارهای بخار را باید در آسمان بکشم که صدای پت پت کردن یک کشتی بخار را از پشت سد جلوی آب دریا به گوش آدم می‌رساند...» (ص97)

به غیر از این مورد او به تأسی از هم‌ولایتی‌هایش «برای باز کردن سر حرف» به «زمینه‌چینی نرم و ملایم» اعتقاد راسخ دارد! البته هر تابلویی می‌تواند چند لایه زیرکاری داشته باشد. این وسواس را هم دارد که بتواند «تمام صحنه را» برای ما «درست و درمان» نقل کند.

«باید همه‌ی این‌ها را بنویسم، چون نمی‌خواهم وضعیتی را که تعریف می‌کنم با وضعیت دیگری عوضی گرفته شود. من همین‌طور الابختکی از یک جایی حرف نمی‌زنم. از ولایت خودم تعریف می‌کنم. همین‌جوری پی یک بدبختی نمی‌گردم، از بدبختی خودم می‌گویم. اصلاً نمی‌خواهم که برایتان یک قصه از خودم دربیاورم. چون قصه‌ای که آدم از خودش دربیاورد، هیچ وظیفه‌ای به گردن آدم نمی‌اندازد.» (ص213)

برداشت‌ها و برش‌ها

1) موضوع انشای زیگی لذت یا فواید انجام وظیفه است (The joy of duty). لذتی که او برای ما به تصویر می‌کشد در صفحه 380 کتاب تکمیل می‌شود. یک تصویر سادیستیک از پدر با چهره‌ای که خوشحالی احمقانه در آن موج می‌زند، و درحالیکه کنار آتشی که تعدادی نقاشی‌ در آن می‌سوزد ایستاده است. لذا به نظرم لذت کلمه‌ی مناسب‌تری است تا فواید.

2) تیپ شخصیتی ینس یپزن برای ما «کمی» دور از ذهن است چون او می‌گوید: «وقتی که وظیفه‌ام را انجام می‌دهم به این فکر نمی‌کنم که چه نفعی برایم دارد.» این برای ما کمتر قابل هضم است چرا که گرفتار وضعیتی هستیم که منافع جمعی و حتی روح قانون در مسلخ نفع شخصی به راحتی ذبح می‌شود.

3) رفتار پدر با فرزندانش گواه آن است که هیچ چیز و هیچ کس از دستش آرامش نخواهد داشت. به قول راوی کافیست به او مأموریتی بدهند که در این صورت تا روی تخت مرده‌شورخانه ول‌کن قضیه نیست! این یک هشدار به تمام بشریت است... حواستان به روان‌پریش‌ها باشد! حواسمان به این باشد که قدرت و اختیار را دست چه کسانی می‌دهیم؟!...... این تیپ وظیفه‌شناس‌ها بیماران خطرناکی هستند.

4) مادر راوی نمونه‌ای نادر است! مثبت‌ترین چیزی که در مورد او گفته می‌شود این است که اگر می‌خواست می‌توانست مهربان باشد! جایی از داستان راوی از دبیرستان رفتنش می‌گوید و اینکه با دوچرخه وقتی به خانه برمی‌گشت اعضای خانواده و «حتی مادر» برایش دست تکان می‌دادند!! یعنی مهر مادریش مثال‌زدنی بود. در قسمتی از داستان وقتی همسرش می‌خواهد یک اخطاریه برای نقاش جفت‌وجور کند ایشان با یادآوری مشکلات مالی همسرِ نقاش پیشنهاد می‌دهد این اخطاریه بار مالی داشته باشد تا بهتر اثر کند!! خواستم بگم فقط با اعضای خانواده بی‌رحمانه برخورد نمی‌کرد. یک سور به مادر شخصیت اصلی داستان عقاید یک دلقک زده بود!

5) همین مادر در گفتگویی با همسرش عنوان می‌کند که بیشتر از همه خود نقاش باید از ممنوع‌الکار شدنش راضی باشد چون نقاشی‌هایی که می‌کشد یه‌جورایی نشان از مریضی دارد! چهره‌هایی که می‌کشد هیچکدام طبیعی نیستند و به عبارتی «آلمانی» نیستند و اصلاً به این چهره‌ها نمی‌خورد که به زبان آلمانی سخن بگویند. این گفتگوی کوتاه در ص193 میزان گسترش و نفوذ افکار نژادپرستانه در آن زمان-مکان را به خوبی نشان می‌دهد.

6) نظارت بر ایجاد تاریکی مطلق یکی از وظایف ینس اوله یپزن بود و چقدر بامعنا! این وظیفه البته در رابطه با بمباران هوایی تعریف شده است اما خُب به هر حال عبارتی کوتاه و گویا است!

7) بدون شرح: «... ینس، بد مصب تو کِی می‌خواهی بفهمی که آن‌ها وحشت دارند و این وحشت است که وادارشان می‌کند یک چنین کارهایی انجام دهند: حکم به ممنوعیت شغلی بدهند و تابلوهای نقاشی را مصادره کنند. آن‌ها را برگردانند؟ بله، ولی شاید توی اجاق. ینس، تنها منتقد هنری آن‌ها قوطی کبریت است که در مورد همه‌ی آثار هنری اظهار نظر می‌کند.»

8) این تکه کاربردی را هم می‌آورم تا بدانیم و آگاه باشیم که نازی‌ها (لعنت‌الله علیهم اجمعین) چگونه عمل می‌کردند: «... ما در عالم خودمان فکر می‌کنیم که آن‌ها جرأت ندارند، اما به اطراف خودت نگاه کن: چه چیزهایی را فکر می‌کردیم که امکانش نیست و آن‌ها کردند و جرأتش را هم داشتند که بکنند. قدرتشان هم دقیقاً در همین است که ملاحظه‌ی هیچ‌چیز را نمی‌کنند.»

9) البته شخصیت پلیس در این منطقه دورافتاده که شمالی‌ترین نقطه آلمان است تنها فردی نیست که در راستای تبلیغات و آموزه‌های مخابره شده از مرکز عمل می‌کند، شخصیت‌های فرعی دیگری هم هستند مثل معلم زیست‌شناسی یا علوم‌تجربی که چنین آموزش می‌دهد: «... فقط قوی‌ترین‌ها، بهترین‌ها، مقاوم‌ترین‌ها دوام می‌آورند و این یک قاعده‌ی کلی شده است که همه‌جا اعتبار دارد: زندگی‌های زیادی باید از بین برود تا زندگی‌های ارزشمند بتوانند باقی بمانند. این را جبر طبیعت به ما دیکته کرده و ما باید آن را قبول کنیم.» .... جوازی برای نژادپرستی و جنگ همیشگی!

10) قیافه و وضعیت همین معلمی که حرفهای بالا را به بچه‌ها آموزش می‌دهد وقتی خبر پایان جنگ می‌رسد دیدنی و آموزنده است: رنگ‌پریده، مبهوت، سرخورده، سردرگم، خشمگین...

11) ظاهراً از نظر نقاش هیچ راهی جز انتظار برای انقراض نسل چنین آدمهایی (این معلم و آن پلیس و همگنانشان) قابل تصور نیست که این هم امید بیهوده‌ایست! یک کار عمیق فرهنگی چند دهساله هم ظاهراً هنوز نتوانسته است آنها را ریشه‌کن کند؛ آن هم در نقاطی از جهان که کار فرهنگی کردن به معنای دست روی دست گذاشتن نیست! نقاط دیگر دنیا که تکلیفشان روشن است!!

12) برخی از رفتارهایی که ینس یپزن و مادر با فرزندانشان می‌کنند رفتار ناآشنایی نیست. تحویل دادن نعش گلوله خورده‌ی فرزند اصلاً غریب نیست. ما دیده‌ایم یپزن‌هایی را که بدن سالم فرزندانشان را ارائه و تازه نعش گلوله‌خورده‌ی آن را هم تحویل نگرفته‌اند.

13) تعریفی که نقاش از تماشا کردن ارائه می‌دهد زیباست... کشف کردن... نزدیک‌تر شدن... لخت کردن و عیان کردن: «آدم شروع به تماشا می‌کند وقتی که به نظاره‌گر بودنش پایان می‌دهد و هر چیزی را که دیده است، کشف می‌کند: درخت، موج، ساحل.»

14) در ص402 نوشتن انشایی با موضوع «از که سرمشق می‌گیرم» روایت می‌شود. زیگی یک شخصیت خیالی به عنوان الگو خلق می‌کند؛ مردی با یک دست بر روی یک کرجی که محل تخم‌گذاری مرغابی‌ها شده و در خلال جنگ هدف خلبانان ناشیِ انگلیسی شده است و این مرد تلاش می‌کند تا از مرغابی‌ها حفاظت کند. خُب... می‌توان گفت زیگی بر اساس همین الگو عمل می‌کند.

15) جان کلام و مخلص کلام این است که پدر سر جای خودش و بر سر پست خودش باقی و کسی که به زندان انداخته شده، زیگی است! به قول او همه جوانانی که در جزیره زندانی شده‌اند به جای متهمان اصلی در حال مجازات شدن هستند. همه می‌خواهند این نوجوانان و جوانان را اصلاح و تربیت کنند اما کسی به فکر پیران تربیت‌ناپذیر نیست.

16) با توجه به حجم کتاب به نظرم مترجم فشار طاقت‌فرسایی را متحمل شده است. کاش یک نمونه‌خوانی و ویراستاری دقیق هم اتفاق می‌افتاد تا اشکالات و اغلاط از دامن آن زدوده می‌شد. حیف است.