سوءقصد به ذات همایونی – رضا جولایی

داستان به ماجرای سوءقصد به جان محمدعلی‌شاه و سرگذشت عاملین آن می‌پردازد. در بخش قبلی به این واقعه پرداختیم. داستان با خروج موکب همایونی از قصر آغاز می‌شود، عاملین ترور در موقعیت‌های از پیش مشخص‌شده در انتظار ورود کاروان حامل شاه هستند. پس از رسیدن کاروان طبق برنامه چند بمب دستی به سوی اتومبیل شاه پرتاب و متعاقباً تیراندازی به آن انجام می‌شود. اتومبیل متوقف و ولوله‌ای در میان محافظان رخ می‌دهد اما شاه در اتومبیل نیست بلکه در کالسکه‌ایست که صدمتر عقب‌تر از خودرو حرکت می‌کند. آسیبی به شاه وارد نمی‌شود.

این فصل آغازین داستان است که با شتابی مناسب توسط یک راوی سوم‌شخص دانای کل و در تکه‌های کوتاه و از زاویه دید شخصیت‌های مختلف درگیر در ماجرا روایت می‌شود. در فصل‌های بعدی راوی به سراغ تعدادی از این شخصیت‌ها می‌رود و گذشته‌های دور و نزدیک آنها را به داستان می‌کشد. از آنجایی که اعضای اصلی این گروه بخشی طولانی از عمر نه‌چندان بلند خود را در روسیه تزاری گذرانده‌اند پس لاجرم بخشی از داستان خارج از مرزهای ایران جریان پیدا می‌کند. در اواسط نیمه دوم داستان به زمان ابتدایی داستان نزدیک می‌شویم و سپس در فصولی کوتاه با سرگذشت شخصیت‌ها در روزهای پس از انجام ترور، همراه و به پایان داستان می‌رسیم.

از نقاط قوت داستان می‌توان به انتخاب حادثه‌ای مناسب جهت داستان‌پردازی و شروع کم‌نقص آن اشاره کرد. در مورد نقاط ضعف (بزعم خودم) در ادامه مطلب خواهم نوشت.

******

رضا جولایی متولد سال 1329 در تهران است. سوءقصد به ذات همایونی (1374) اولین رمان او محسوب می‌شود اما پیش از آن سه مجموعه داستان و دو داستان بلند نوشته است. از دیگر آثار او می‌توان به «سیماب و کیمیای جان» (1381)، «یک پرونده کهنه» (1393)، «شکوفه‌های عناب» (1397) و «ماه غمگین، ماه سرخ» (1399) اشاره کرد.

مشخصات کتاب من: نشر چشمه، چاپ هفتم بهار 1399، تیراژ 500 نسخه، 277 صفحه.

...........................

پ ن 1: نمره من به کتاب 3 از 5 است. گروه A ( نمره در سایت گودریدز 3.86 )

 سفر به اصفهان!

فرض کنید قرار است سفری دو سه روزه به شهر تاریخی اصفهان داشته باشید. یک رویکرد آن است طوری برنامه‌ریزی کنید که هم میدان نقش‌جهان را ببینید و هم از پل‌های سی‌وسه‌پل و خواجو بازدید کنید و هم منارجنبان را تجربه کنید و هم از عمارات هشت‌بهشت و چهلستون دیدن کنید و بعد به قیصریه بروید و از کوه آتشگاه هم بالا بروید و ساعتی را در کلیسای وانک بگذرانید و درعین‌حال رفتن به سیتی‌سنتر و باغ پرندگان و تونل آکواریوم و... را هم از دست ندهید! در واقع این هم یک سبک سفر کردن است. در این روش معمولاً چک‌لیستی تهیه می‌شود تا با تیک زدن ردیف‌های آن در پایان بتوانیم پیروزمندانه به خودمان ببالیم که اصفهان را به صورت کامل دیده‌ایم. اگر در میان این بدو بدوها چند سلبریتی اصفهانی و غیراصفهانی هم به پست‌مان خورد و توانستیم با آنها هم یک سلفی بگیریم که دیگر دنیا به کام است! من البته چنین سفری را دوست ندارم.

بزرگترین نقطه ضعف داستان از نگاه من پهن‌شدن دامنه داستان است. شخصیت‌های اصلی زیادی در داستان حضور دارند و در مورد اکثر آنها قلم خیلی آزادانه چرخیده است. از عشق و عاشقی‌هایشان گرفته تا عملیات محیرالعقولی که در آن شرکت داشته‌اند. پای سلبریتی‌های بسیاری به داستان باز شده و سلفی‌های متعددی گرفته شده است؛ از صادق هدایت گرفته تا چخوف و ژول‌ورن و پروست. این پهن شدن دامنه داستان سبب شده است تا علاوه بر ورود اشکالات، جذابیت داستان را کاهش دهد. ضمن اینکه جمع کردن و به پایان رساندن کار سخت می‌شود.

داستان، تاریخ، داستان تاریخی

از چنین کتاب‌هایی نباید انتظار داشت که تاریخ را برای خواننده روایت کنند و همچنین باید دعا کنیم که نویسندگان به فکر تزریق تحلیل خود از حادثه تاریخی مورد نظر به خواننده نباشند. این یک داستان است که با محوریت یک حادثه تاریخی شکل می‌گیرد و شخصیت‌های تاریخی گاه با اسم و رسم خود در آن ظاهر می‌شوند. مهم این است که داستان بتواند خواننده را به زمان-مکان مورد نظر ببرد تا او در همراهی با شخصیت‌ها، وقایعی خاص را تجربه‌ کند. طبعاً این همراهی متأثر از نگاه و رویکرد نویسنده به آن واقعه تاریخی است.

ما در رجوع به شخصیت‌های تاریخی و تحلیل آنها معمولاً یک خطای مشترک را مرتکب می‌شویم: ما با علم به وقایع بعدی و دیدن نتایج و آثار یک حرکت به آنها نگاه می‌کنیم و از این غافل می‌شویم که رفتار یک فرد را باید در متنی که در آن حضور دارد قضاوت کرد. همانقدر که این قضاوت به خطا خواهد رفت چنانچه جوانیِ یک فرد را بر اساس کلیتی که از یک عمر فعالیت او داریم بازسازی کنیم به خطا خواهیم رفت. بگذارید با مثالی از همین کتاب موضوع را روشن کنم.

استالین با اسم و رسم خود در این داستان وارد می‌شود. ریسک خیلی بزرگی است! اگر استالینی که در داستان و در حوالی سال 1905 روایت می‌شود شبیه استالین دهه سی باشد و یا متأثر از آن تصویر باشد دچار خطا شده‌ایم. به همین خاطر ریسک بزرگی است. هرچقدر هم بخواهیم به خود بقبولانیم که ذات و خمیره آدمها یک چیز است باز مقبول نمی‌افتد چرا که مقوله «قدرت» و تأثیری که بر آدمها می‌گذارد را حذف کرده‌ایم. همچنین رضاخان قزاقی که در چند صحنه خودش را به ما نشان می‌دهد البته در این مورد خطاهای دیگری نیز رخ می‌دهد.

خلاصه اینکه در یک داستان تاریخی من می‌توانم شخصیت‌ها را متفاوت از آنچه که در واقع بوده‌اند شکل بدهم، داستان است دیگر، به شرط آنکه آن شخصیت با اسم و رسم کامل خود وارد داستان نشود. البته این نظر شخصی من است. در بخش برداشت‌ها و برش‌ها برخی مواردی را که از این زاویه اشکال ایجاد می‌کند خواهم آورد.

باورپذیری

حیدرخان عمواوغلی از شخصیت‌های پر رمز و راز دوران مشروطه است. زندگی و فعالیت‌های او در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و همین امر کمک می‌کند که دست نویسنده برای داستان‌پردازی بر پایه این شخصیت باز باشد. در مورد اعضای گروهی که با او دست به این سوءقصد می‌زنند به مراتب دست بازتر خواهد بود و نویسنده هم انصافاً تلاش خوبی در این راستا انجام داده است. در واقع همین جاهای خالی است که با تخیل و خلاقیت نویسنده پر شده و داستان شکل می‌گیرد. اما چون به هر حال این شخصیت‌ها مابه‌ازای تاریخی دارند لازم است که حواسمان به مسئله باورپذیری باشد. این محدودیتی است که در داستان تاریخی وجود دارد. شاید هر خواننده‌ای آمادگی این را نداشته باشد که با حیدرخانی روبرو شود که به اندازه یک «مو» با شخصیتی مثل «پدر ژوزف» که یک کشیش است تفاوت ندارد.  درخصوص مصداق‌های این موضوع هم در ادامه خواهم نوشت. 

برداشت‌ها و برش‌ها و نکات متفرقه

1) من به شخصه در حد چند خطی درخصوص این سوءقصد پیش از این خوانده بودم. حُسن خواندن چنین کتابهایی همین است که ما را بیش از پیش به خواندن تاریخ و تحلیل‌های مختلف سوق می‌دهد. اگر در برخی بندهای آتی خُرده‌گیری کرده‌ام قبل از آن لازم بود که هنرش را هم گوشزد کنم.

2) همانطور که گفتم قرار نیست همه‌ی داستان دقیقاً منطبق با واقعه تاریخی نظیرش باشد؛ من عنوان فصل اول را که در واقع اولین سطر داستان است و در آن به 9 اسفند اشاره می‌کند، در همین راستا تفسیر می‌کنم. شاید تبدیل هشتم به نهم یک نهیب به خواننده باشد که این یک داستان است.

3) فصل اول ضرب‌آهنگی متناسب با ماجرا دارد. جملاتی که ذهن خواننده را قلقلک می‌دهد و توصیف‌های کوتاهی که او را به تأمل وامی‌دارد (مثل بوق زدن و رم کردن اسب‌ها) و به جذب شدن خواننده در داستان کمک می‌کند. حتماً توصیه می‌کنم بعد از اتمام کتاب این فصل را مجدداً بخوانید چون در شتاب و ابهامی که لازمه‌ی این فصل است ممکن است آن بخش کوتاهی که شازده بزرگ نقشش در ناکامی ترور را برای ما عیان می‌کند پوشیده بماند یا چندان توجهی به جمله طلایی قاسم‌خان و ... نکنیم. از لحاظ داستانی عرض می‌کنم.

4) جمله طلایی قاسم‌خان را در ص23 اینجا تکرار می‌کنم: «انجمنی بسازم که در تاریخ بماند.» این جمله کوتاه وجه سیاسی روح تهران در آن دوره را تا حدودی عیان می‌کند. این جمله کوتاه بسیار بیشتر از نقل مستقیم ضیاءالسلطان چراغ‌برقی که نگران ثبت شدن اسمش در تاریخ است کارکرد دارد.

5) کریم دواتگر یکی از اعضای گروه ترور، فردی است الکلی که از گناه بزرگی در همان صفحات اول یاد می‌کند که سبب درماندگی اوست. بعدها بالاخره در جایی آن اواخر اگر یادمان مانده باشد متوجه می‌شویم این گناه بزرگ بیرون انداختن پیرزنی ازکارافتاده از خدمتکاران خانه در دوران کودکی کریم است. این پیرزن از سرما فوت می‌کند. این احساس گناه برای کاری که مسئولیتی در آن نداشته است به نظرم منطقی نیامد. کریم دواتگر از تروریست‌های معروف دوران مشروطه است. کریم با ترور ناموفق شیخ فضل‌الله (تقریباً ده ماه بعد از سوءقصد به ذات همایونی) اسمش به تاریخ راه پیدا کرد. او به زندان افتاد و بعد از فتح تهران آزاد شد و در زمان تأسیس کمیته مجازات (اواسط دهه 1290) چند ترور را اجرا و بعد هم توسط همان کمیته اعدام انقلابی شد. او خودش می‌توانست یک داستان باشد. من به‌شخصه وارد کردن او را به این گروه و با این کیفیت نپسندیدم.  

6) قسمت کوتاه مربوط به میرزا هاشم‌خان اخوت هم یکی از قسمت‌های زیبا و مفید (در راستای داستان) است که در انتهای فصل ابتدایی کار شده است. او با شنیدن خبر سوءقصد ابتدا قصد نوشتن یک بیانیه تند علیه شاه را دارد اما این تب تند خیلی زود به عرق می‌نشیند و سرآخر به نوشتن یک آگهی تبریک در رفع خطر از ساحت مبارک همایونی ختم می‌شود. خیلی عالی بود این قسمت، فقط در فرایند تبدیل شدن آن تب تند به این عرق نباید از «پیش چشم آمدن سرنوشت صوراسرافیل» سخن به میان می‌آمد. سرنوشت صوراسرافیل قاعدتاً چندی بعد و پس از به توپ بستن مجلس رقم می‌خورد.

7) و اما زینال اسکویی و فصل 3 که بزعم من یکی از ضعیف‌ترین بخش‌های داستان است... راوی دانای کل از آن اوج و ارتفاعی که در فصل اول داشت کاملاً فرود آمده است، در مورد اوکراینی‌ها قضاوت شخصی می‌کند، زینال را در کنار حیدرخان و لنین قرار می‌دهد، عشقی آبکی و یک‌طرفه برای زینال رقم می‌زند، در پیاده‌روی‌های زینال در مسکو چخوف و مندلیف را به‌نحوی به میان می‌کشد، بعد ناتالیا و برنامه آب توبه ریختن را که خوراک فیلم‌فارسی‌هاست رقم می‌زند، و بعد آن فرار از زندان به آن شکل و شمایل... که بماند.

8) از نوع پول خرج کردن زینال در فصل 3 و اینکه می‌توانست «بی‌دردسر» در روسیه تزاری زندگی کند این سوال در ذهنم ایجاد شد که چرا در روسیه انقلاب شد؟!

9) از قضیه پول که بگذریم شخصیت‌های داستان هیچگاه با مشکل «زبان» مواجه نمی‌شوند. آنها به راحتی در پاریس و جاهای دیگر با افراد مختلف ارتباط برقرار می‌کنند و حتی اگر پا بدهد در مورد غول‌های ادبی آن بلاد مقاله هم می‌نویسند. خُب این می‌شود سنگ‌بنای باورناپذیری...

10) چیزی که در فصل 3 در مورد زنیا و جناح‌بندی منشویک‌ها و بلشویک‌ها بیان می‌شود به نظرم باید معکوس شود. آن جناحی که بیشتر اهل خشونت و شورش بودند بلشویک‌ها بودند. بلشویک‌ها در اعمال خشونت در راستای اهدافشان هیچ تردیدی به خود راه نمی‌دادند. البته اگر حیدرخان و رفقا در داستان اینگونه نیستند قابل خرده‌گیری نیست ولی جناح‌بندی داخل حزب کمونیست چیزی است که قابل تغییر دادن در داستان نیست.

11) ایرانی‌ها معمولاً از ابزارها و مکان‌ها در غیر آن چیزی که تعریف شده است استفاده می‌کنند. به همین خاطر است که تمامی شخصیت‌های داستان اگر گذرشان خدای ناکرده مثلاً به فاحشه‌خانه بیافتد مرتکب هیچ عملی نمی‌شوند و فقط به ریشه‌های وجود چنین اماکنی فکر می‌کنند، بعد از تفکر دچار تهوع می‌شوند و بعد یا پول را به نشانه اعتراض به جامعه و تاریخ پرت می‌‌کنند روی میز، یا دفترچه یادداشت‌شان را بیرون می‌آورند و سوال و جواب و تحقیق و تدبر خود را در مورد ریشه‌ها پی می‌گیرند یا اینکه اگر کیس مناسبی بود او را از منجلاب بیرون می‌کشند و به خوبی و خوشی زندگی می‌کنند! رهایی از منجلاب‌ها اگر به همین سادگی بود که به وجود نمی‌آمد.

12) در ص118 به یک قسم دیگر از آن وارونه نظر کردن در تاریخ برمی‌خوریم. اینجا ابتدای فصل5 است و راوی برای ما در مورد پدر و مادر حیدرخان صحبت می‌کند که به خاطر شرایط بد امنیتی و ... مجبور به مهاجرت به قفقاز می‌شوند. جمله‌ی مورد نظر من: «فقط سی‌وهشت سال از سلطنت سلطان صاحبقران گذشته بود و دوازده سال دیگر باقی مانده بود، بنابراین امیدی به بهبود اوضاع نمی‌رفت.»

13) عباس برادر حیدرخان است و در قیاس با استالین از نظر راوی فقط پشتکارش کمتر بود. و البته یک مشکل دیگر هم احتمالاً در ارتباط با جنس مخالف داشت که راوی در این مورد عنوان می‌کند که کاری به این مسائل ندارد و کلی حاشیه می‌رود. احتمالاً به خاطر محدودیت‌ها عباس بی‌نوا را برمی‌دارد و به صورت ماموریتی از طرف شرکت محل کارش می‌برد پاریس تا... داستان را پهن و پهن‌تر کند. آنجا هم در خیابان ژول‌ورن را می‌بیند و وقتی بالاخره موفق می‌شود با شارلوت‌نامی قرار ملاقات بگذارد در پس‌زمینه کافه، راوی از فرصت بهره می‌برد و با پروست یک سلفی می‌اندازد. همه چیز انگار دارد برای عباس به‌گونه‌ای پیش می‌رود که به آن «عارضه بورژوایی» که عشق نام دارد مبتلا شود که سر و کله استالین پیدا می‌شود و چند روزی سر عباس خراب می‌شود و خاویار ایرانی هم می‌خورد و خلاصه تمام رشته‌های عشق بورژوایی پنبه می‌شود و عباس به روسیه بازمی‌گردد و شارلوت هم در این فقدان عظیم خودکشی می‌کند! ظاهراً همه راه‌ها به رم ختم می‌شود.  

14) در این فصل 5 علاوه بر لغزش، لحن راوی هم تغییر کرد. صفحات مربوط به عباس در پاریس مرا ناامید کرد. ولی به خاطر آن هدیه‌ای که عباس به شارلوت داد بی‌خیال این موارد بشویم بهتر است: «عطر فرانسوی» که حتماً اصل بوده است و در قشم و کیش و قلعه‌حسن‌خان پر نشده است!

15) یک شوخی هم با خودمان بکنیم که فضا تلطیف شود: یک ایرانی را فقط کسی در حد استالین می‌تواند از عشق بورژوایی نجات بدهد و پرداخت شخصیت هم بدون عشق بورژوایی امکان‌پذیر نیست. لذا رفتن عباس به پاریس و آمدن استالین به آنجا غیرقابل چشم‌پوشی است!

16) انتظار نداریم پای شخصی مثل  رضاخان به این داستان باز شود (البته هنگام خواندن فصل ابتدایی چنین انتظاری نداریم بعد از آن هر اتفاقی ممکن بود) ولی او هم پای خودش را در سه نوبت وارد داستان می‌کند. نوبت اول (ص185) تعجب کردم، نوبت دوم (ص194) چشمانم گرد شد اما نوبت سوم (ص212) که منصفانه‌تر بود همه را شست و برد. ولی چه اصراری بر حضور او و البته اشخاص بی‌ربط دیگر است؟ آنجور که گفتم به اصفهان نروید!

17) اولین نشست و برخاست هواپیما تقریباً پنج سال پس از سوءقصد انجام شده است ولذا ...

18) از قسمتهایی که دوست داشتم: « شاخصه‌ی بارز تمام خیابان‌های شهر و مملکت گِل بود. همه‌چیز در گل فرو رفته بود یا قرار بود فرو رود. آدم‌ها، سیاست، شاه. چرخ مملکت قرن‌ها بود در گِل می‌چرخید. برای همین بیشتر اوقات نمی‌چرخید. غیر از چند خیابان اصلی سنگ‌فرش شده، بقیه‌ی خیابان‌ها، تابستان و پاییز در غبار گم می‌شد و زمستان و بهار در گل‌ولای غرق، گاه گم شدن بدتر است از غرق شدن.»

19) در کل بزعم من بخش‌هایی که در داخل مرزهای ایران روایت شده است قابل قبول‌تر از کار درآمده است.