آبی تر از گناه – محمد حسینی

راوی اول‌شخص داستان مردی است متهم به قتل که به درخواست بازجو یا بازجویانِ خود در حالِ نوشتن در مورد خودش و شرح آشنایی و ارتباطات خود با مقتول یا مقتولین است. شغل راوی ویراستاری و نمونه‌خوانی است که طبعاً درآمد چندانی عاید او نمی‌کرده ولذا بالاجبار (مطابق اولین اعترافات) برای گذران زندگی در روزهای فرد هفته به خانه زن‌وشوهر پیری رفته و برای آنها شعر می‌خواند. صاحب‌کار او یکی از نوادگان محمدعلی‌شاه قاجار است و به گفته‌ی این شازده، جد او حامدمیرزا مورد توجه ویژه شاه برای جانشینی بوده است اما به واسطه جهل مردم و توطئه اجنبی‌ها، تاج بر سر احمدشاه قرار گرفته و در نتیجه شد آن‌چه شد و ما در تواریخ خواندیم.

این شازده در آپارتمانی در تهران به همراه همسرش روزگار پیری خود را می‌گذرانده و ظاهراً برای پر کردن اوقات فراغت بسیاری که دارد راوی را برای چند ساعت در هفته استخدام کرده است. شازده اغلب از راوی می‌خواهد که از اجل (منظور شیخ اجل سعدی است) برایش بخواند و راوی هم با توجه به تسلطش بر ادبیات به خوبی از عهده این کار برمی‌آمده است.

بازجویی از راوی در واقع در مورد قتل همین زن و شوهر پیر است. در هر دور بازجویی، با طرح اطلاعات جدید از طریق بازجویان و سوالاتشان که البته ما از آنها مستقیماً باخبر نمی‌شویم، روایتِ راوی دچار تحولاتی شده و زوایای جدیدی از ماجرا فاش می‌شود و...

داستان کم‌حجم اما پرکششی است بطوریکه در شرایط کرونایی توانستم در یک بعدازظهر دوبار آن را بخوانم. در ادامه مطلب بیشتر در مورد این داستان خواهم نوشت.

******

محمد حسینی (1350) نویسنده، ویراستار و فعال در زمینه نشر است. این داستان در سال 1383 منتشر و برنده دو جایزه مهم ادبی نیز شده است: جایزه بنیاد گلشیری به عنوان بهترین رمان (مشترک با رمان «آداب بی‌قراری») و جایزه بهترین رمان سال مهرگان ادب (مشترک با رمان «ماهی‌ها در شب می‌خوابند»). از این نویسنده رمان‌های دیگری با عناوین « یکی از همین روزها ماریا»، « نمی‌توانم به تو فکر نکنم سیما»، « کنار نیا مینا» و... منتشر شده است.

.......

مشخصات کتاب من: انتشارات مروارید، چاپ هشتم1397، تیراژ 660 نسخه، 125 صفحه.

پ ن 1: نمره من به رمان 3.5 از 5 است. گروه A (نمره در سایت گودریدز 2.93 )

پ ن 2: انتخابات پست قبل هنوز ادامه دارد لیکن با توجه به پیشی گرفتن «وقت سکوت» به عنوان کتاب بعدی در برنامه قرار خواهد گرفت. رقابت بین آرژانتینی‌ها خیلی داغ ادامه دارد.

پ ن 3: دو کتاب «آداب بی‌قراری» و «ماهی‌ها در شب می‌خوابند» را به زودی و در لابلای برنامه‌های آتی خواهم خواند.

   

آبی‌تر از احساس!

اگر به آیتم‌هایی که قبلاً در پست مربوط به نمره‌دهی (اینجا) اشاره کرده‌ام یک نگاه اجمالی کنیم شاید بتوانیم آنها را در دو گروه اصلی «فرم» و «محتوا» دسته‌بندی کنیم. ساختار رمان، نثر، ریتم، جاذبه و کشش، شروع و پایان‌بندی، همه در گروه فرم قرار می‌گیرند. آبی‌تر از گناه از نگاه من در این حوزه‌ها رمانی قابل قبول و بعضاً کم‌نقص است و استحقاق گرفتن نمره‌ی کامل در این بخش‌ها را دارد. همین که یک خواننده‌ی معمولی مثل من بتواند دو بار کتاب را بخواند گواه این امر است.

اما در عین‌حال محتمل است برخی از خوانندگان پس از به پایان رساندن کتاب، مثل من یک حسی شبیه کمبود را تجربه کنند. یک نگاه گذرا به مطالبی که برخی از خوانندگان در مورد این کتاب در فضای مجازی نوشته‌اند، نشان می‌دهد که این یک حس مشترک است هرچند برخی از آنها دلایلی را مطرح کرده‌اند که چندان وارد نیست! برخی به نقص در پایان‌بندی اشاره کرده‌اند و دوستان دیگر به نقایص دیگر... در ادامه تلاش می‌کنم ابتدا یکی دو مورد مطرح شده را بررسی کرده و نهایتاً نظر خودم را درخصوص ریشه این احساس بیان کنم.

آبی‌تر از ایراد!

یک گروه به نقص در پایان‌بندی اشاره کرده‌اند و معتقدند که تغییر مسیر راوی خیلی ناگهانی بوده است و به نوعی بدون پیش‌زمینه، برخلاف برنامه‌هایش و برخلاف توانایی‌هایی که در داستان‌پردازی دارد، ناگهان شروع به اعتراف می‌کند. این ایراد به‌زعم من وارد نیست چون اگر دقت بکنیم حتماً متوجه سوالات و اطلاعاتی که بازجو یا بازجوها وارد فضای ذهنی راوی می‌کنند خواهیم شد. مثلاً وقتی انکار و استنکاف راوی در مورد شخصیتی تاریخی تحت عنوان «معین الرعایا» را در همان فصول اولیه می‌بینیم قاعدتاً متوجه می‌شویم که بازجو کاملاً به ارتباطات نَسَبی راوی اشراف دارد و آن را به‌نوعی به راوی انتقال داده است. منتها چون ما (در خوانش اول) به اندازه بازجوها به موضوع وقوف نداریم این هشدارها و پیام‌ها از دست‌مان در می‌رود. در مورد پایان‌بندی هم به همین‌ترتیب مشخص است که قبل از دور آخر بازجویی، برای راوی مسلّم شده است که پدر و مادر و مهتاب از دنیا رفته‌اند ولذا طبیعی است که راوی دیگر انگیزه‌ای برای پنهان‌کاری و داستان‌سرایی ندارد.

دوستان دیگری به این موضوع محوری اشاره کرده‌اند که چرا راوی خود را مجبور به انجام وصیت احساس می‌کرده است؟ بخشی از این دوستان احتمالاً مدنظرشان این بوده است که چرا راوی همانند پدرانش این مسئولیت را برای آیندگان نگذاشته‌اند! طبعاً این ایرادگیری ناشی از همان یک دور خواندن حادث می‌شود چون همان اوایل داستان راوی اشاره می‌کند که در اوان طفولیت در اثر بیماری امکان ایجاد فرزند از او سلب شده است لذا پس از او کسی در این خاندان نیست که به وصیت عمل کند. بخش دیگری از این دوستان ممکن است این دلیل را برای ارتکاب قتل کافی ندانند. حق با آنهاست ولی این قضیه بیشتر برای راوی یک نقص محسوب می‌شود و نه داستان. نویسنده به این قضیه فکر کرده است ولذا راوی را در انتها به اعتراف واداشته است که اگر خودش جای ما بود و فقط خواننده‌ی این داستان بود، جان پر ارزش خود را اینچنین «کشکی» بر سر «وصیتی پوچ» نمی‌گذاشت. او اعتقاد دارد جایگاهش مثل ما نیست و به هر حال در باب اجرای وصیت چنین مسئولیتی را احساس می‌کند.

آبی‌تر از نطنز!

حالا با توجه به موارد بالا و مواردی از این دست، اشکال کار در کجاست و احساسی که در ابتدا به آن اشاره کردم از کجا به وجود می‌آید؟! برای من و احتمالاً خوانندگانی که تقریباً سلیقه‌ای مشابه دارند، داستان باید پس از به پایان رسیدن در ذهن خواننده ادامه داشته باشد. خواننده باید موضوع یا موضوعاتی باصطلاح کف دستش باشد که به آنها بیاندیشد و این موضوع یا موضوعات را البته باید مستقیماً از داستان کسب کند. گاهی این موضوعات بدیع هستند و گاهی (اغلب) خیر؛ بلکه نگاه نویسنده و فضایی که در داستان به وجود آورده است، زاویه یا افق جدیدی در ذهن خواننده شکل می‌دهد و در نتیجه موضوعات قدیمی با رویکردی جدید و تازه در ذهن خواننده بازپرداخت و نوزایی می‌شود.

در این داستان، که از نظر استحکام نثر، روانی و جذابیت و عناصری که ابتدا به آن اشاره کردم کاملاً قابل قبول و کم‌نقص است، چندان چیزی در ذهن خواننده بعد از پایان داستان شکل نمی‌گیرد که برای مدتی تداوم یابد و به آن فکر کند. چرا باید روایت این راوی از عملش به وصیتی خانوادگی برای خواننده مهم باشد؟ به نظر من بهتر بود به این سوال پرداخته می‌شد و در پاسخ به این سوال، به نوعی «غنی‌سازی» از لحاظ محتوایی رخ می‌داد. این داستان قابلیت آن را داشت که به موضوعاتی همانند «ماندن در گذشته»، «توطئه اندیشی»، «سترون بودن جامعه» و «احاله کردن تصمیم‌گیری به دقیقه 90 و بدترین شرایط ممکن!!» و موضوعاتی از این دست بپردازد و خواننده فقط با یک معما و فاش شدن آن روبرو نشود.

طبعاً همین که داستان یک داستان پاکیزه و روان است و روی اعصاب خواننده نمی‌رود جای تقدیر دارد. در جایی از قول یکی از نویسندگان آمریکای لاتین می‌خواندم که بعد از نوشتن چند کتابی که چندان مورد توجه قرار نگرفته بود بالاخره به توفیقی دست یافت و ... ایشان قریب به این مضمون نوشته بود که «نمی‌خواستم کاری بزرگ انجام دهم و فقط به دنبال اجتناب از اشتباه بودم». این یک رویکرد قابل تقدیر است. اما در مقابل به یاد جمله‌ای از داستایوسکی افتادم که در زمان نوشتن جنایت و مکافات در نامه‌ای قریب به این مضمون نوشته بود که:«از اینکه داستانی که در دست نوشتن دارم عالی نباشد بیزارم... داستان متوسط به چه کار می‌آید؟». البته ما هنوز به مرحله داستایوسکی نرسیده‌ایم ولی این رویکرد هم می‌بایست در پس ذهنمان باشد.

آبی‌تر از گناه!؟

البته این‌گونه هم نیست که بعد از پایان کتاب هیچ سوال چالش‌برانگیزی در ذهن خواننده نقش نبندد. یکی از سوالهایی که قاعدتاً می‌بایست شکل می‌گرفت (اما من جایی ندیدم!) این بود که چرا عنوان داستان آبی‌تر از گناه است؟ این عنوان با داستان چه تناسبی دارد؟ اساساً این عنوان چه معنایی دارد؟ ظاهراً برای دیگران پاسخ این سوال‌ها بدیهی بوده است اما من در ذهن خودم به پاسخ قانع‌کننده‌ای نرسیدم. نظر شما چیست؟  

طبعاً این سوالات در مورد عنوان فرعی داستان «بر مدار هلال آن حکایت سنگین‌بار» وارد نیست. هم «مدار»ش با شکل روایت تناسب دارد و هم سنگینی باری که بر دوش راوی است را به نمایش می‌گذارد.